Бэйэни хайдах “күрүөлэниэххэ” сөбүн, дьиэни туттарга туох тутуһуллуохтааҕын, Саҥа дьылы көрсүүнү, уруу сиэрин-туомун, оҕо харыстарын, уһун үйэлэнии кистэлэҥнэрин – барытын ааптар 8 түһүмэххэ арааран суруйар. Кинигэҕэ киирбит сүбэлэр, быһаарыылар, өйдөтүүлэр хас биирдии киһиэхэ сирдьит буолар айылгылаахтар.

Самаан сайын барахсан сатыылаан турар кэрэ кэмэ. Бу күннэргэ улуус, куорат аайы ыһыахтар ыһылла тураллар.Ол иһин да буолуо, ыһыах күнэ чугаһаатаҕын аайы сиэри-туому билиэх баҕаҥ өссө күүһүрэр. Онон Розалия Бравина ыһыахха анаан тугу сүбэлиир эбитий?

Ыһыах сиэрэ-туома

Ыһыах – Айыыларга сүгүрүйүү өрөгөйдөөх туома. Ыһыахха сылдьарга өбүгэ саҕаттан маннык куолу олохтоммут.

• Бастакытынан, ыһыахха сахалыы таҥас кэтэн, айыыларга кэрэхсэтэр гына киэргэнэн тиийиллэр.
• Иккиһинэн, ыһыах ыһыллар туомугар сылдьыы, алгыска тиксэн сылы этэҥҥэ тахсар суолталаах. Ыһыах алгыһа айыы ситимин олохтуур, төлкөнү түстүүр, саргыны салайар, дьолу тосхойор.
• Үсүһүнэн, ыһыах кымыһыгар айыы тыына түһэр, аһа-үөлэ уйгуну-быйаҥы тардар ымыыланар. Ыһыахха тото аһаабыт – төгүрүк сыл тот сылдьар, күүһэ-уоҕа өһүллүбэт.
• Төрдүһүнэн, ыһыах оһуокайын үҥкүүтэ өйү-санааны уһугуннарар, сүрү күүһүрдэр, эти-хааны чэбдигирдэр, эмтиир.
• Бэсиһинэн, ыһыах көрө-нара дьол тардар суолталаах.
• Алтыһынан, ыһыахха үөрэ-көтө, чөл өйдөөх сылдьыллыахтаах. Дьону-сэргэни кытта эйэргэһэн, сэлэһэн үтүө сыһыан олохтонор, ил-эйэ тэриллэр. Бу күн кыыһырсыы, иирсии-баайсыы – улахан аньыы.
• Сэттиһинэн, ыһыахха күнү көрсүү сирэ-туома ураты суолталаах. Халлаан сиигэ аһыллан, Үрүҥ Айыы Тойон орто туруу дойдуга илэ-чахчы чугаһаан, араҥаччылыыр, арчылыыр алгыстаах күүһэ муҥутуурдук улаатар. Илиини утары уунан туран, баҕа санааны ботугураан көрдөһүллүөхтээх, күн күлүмнэс суоһуттан күүс ылан, сырдык сардаҥаларынан арчыланыллыахтаах.

Алгыс сиэрэ-туома

Алгыс – айыыларга, иччилэргэ сүгүрүйэр, махтанар сиэр-туом.

• Алгыс күүһэ саргыны салайсар, үтүөҕэ үөрэтэр, үрдүккэ үүннэрэр.
• Алгыһы айылҕа чэчирээтин, от-мас үүннүн, сүөһү-ас дэлэйдин, дьон-сэргээтэҥҥэ олордун, уйгу-быйаҥ өрүттэннин, дьол-соргу тосхойдун диэн этиллэр.
• Киһи алгыс тылынан баҕа санаатын толорор, куһаҕантан күрүөлэнэр, хараҥа тыынтан харыстанар, дьайы далбарытар.
• Алгыс киһи сүргэтин көтөҕөр, санаатын күүһүрдэр, тускуга туһаайар. Алгыс баһа сыалаах.
• Саха бастыҥ астарынан: арыынан, сөлөгөйүнэн, кымыһынан, саламаатынан, алаадьынан – айыылары, иччилэри уотунан күөмэйдээн күндүлүүллэр.
• Итэҕэл суолталаатахха, сыт таһаарарга сылгы сиэлэ, ынах түүтэ эбэтэр чэй тоҕоостоох.
• Алгыырга күн диэки сирэйдэнэн хайыһан туруллар. Сиэри-туому толорорго күн эргиирин хоту хаамыллар.
• Алгыс этэргэ суолта биэрэн, өйү-төйү сааһылана, тылы-өһү чочуйан эрдэттэн бэлэмнэнэр куолу. Дэҥ алҕаһаатахха, тутатына көрдөһөн алы гыннарыллар.
• Дьиэ кэргэн иһигэр аҕа саастаах ытыктанар киһи судургу тылынан ботугураан, сибигинэйэн, туойан, ыллаан этэрэ көҥүл.
• Алгыс күлүүс тылларынан суолталара:

Айыыларга хайыһыннаран – “Күлүм-мичил”.

Айыылары аҕаларга –“Нарын-наскыл”.

Айыылары күндүлүүргэ – “Аһаа- амсай, үөр-көт”.

Сүрү көтөҕөргө – “Күөгэл-нусхал”.

Алгыһы бигэргэтэргэ – “Уруй-туску”, “Уруй-айхал”.

• Алгыска айыылар, иччилэр ааттарын таба ааттыыр суолталаах. Сыыһа-халты эбэтэр итэҕэс ааттаатахха – өһүргэнэллэр.
• Айыылар саамай үрдүкү аҕа баһылыктарын толору аата

Үүт-маас бэйэлээх

Үкэр куйаас тыыннаах,

Үүт күөл олбохтоох

Үрүҥ Айыы (Аар) Тойон.

• Биир бастакынан Дьөһөгөй Айыы (Уордаах Дьөһөгөй, Күрүө Дьөһөгөй Айыы, Күн Дьөһөгөй Тойон) ахтыллар.
• Орто дойду иччитинэн Аан Алахчын хотун (Ан Дархан хотун, Аан Аалай хотун) буолар. Сиргэ-уокка ас тардан аһыах иннинэ, уот нөҥүө айах тутуллар уонна алгыс тылын этиллэр.Ким-туох киһи кэлэн, туох сыаллаах-соруктаах сылдьарын туһулаан хайаан да этиллиэхтээх.

Хомурах хоммотох

Хонноххор хоннор,

Дьай иҥмэтэх далаҥҥар саһыар,

Сыыс сыстыбатах сыламҥар сынньат, --

диэн буолар алгыһа.

• Уот иччитэ дьону-сэргэни киртэн, дьайтан, бары быртахтан арчылыыр.

Бырдьа бытык, Хоруо хоннох,

Түөнэ моҕол, Аан Уххан,

Хатан Тэмиэрийэ,

Аал уотум иччитэ, аһаа-амсай,

Көрөн-истэн көмөлөс!

Салгыы бэйэҥ баҕаҕынан көрдөс.

Салама туома

Салама – саха айыыларга тиксэр, үҥэр сиэрэ-туома.

• Салама туома дьону харыстыыр суолталаах уонна айыылартан уйгуну аҕклар аналлаах.
• Салама тиит, хатыҥ, бэс маска ыйанар, оттон тэтиҥҥэ ыйыыр аньыы.
• Саламаны ыйаан баран, уот оттон сир-дойду иччитин алҕаа. Саламаны ыйыы туран, ботугураан бэйэ алгыһын этиэххин сөп.
• Саламаны ыйыырга алгыс этэллэр. Алгыс кэннэ дьон төбүрүөннэн олорон аһыыллар, кымыс иһэллэр.

Уйгу-быйаҥ ыһыаҕынан, күндү доҕоттор! Быйылгы сайыммыт айыы далаһатын олохтоотун, үрүҥ санаа утаҕын дэлэттин!

Елена ПОТОЦКАЯ.