ХVIII-XIX үйэлэр кирбиилэригэр олорон ааспыт саха норуотун бөдөҥ общественнай-политическай деятелэ уонна өбүгэ түҥ былыргы идэтин иҥэриммит саха саарына Сэһэн Ардьакыап феномена дириҥ чинчийиини ирдиир. Сэһэн Ардьакыап олоҕун-дьаһаҕын үөрэтии Саха сирин историятын “хараҥа үйэтин” сырдатыыны, судаарыстыбаннас олуктарын, общественнай өй-санаа сайдыытын уонна түҥ былыргы сэһэн идэтин кистэлэҥнэрин арыйыныы кытта ыкса ситимнээх.

Онон саха омук биир бэлиэ киһитэ Сэһэн Ардьакыап быйыл төрөөбүтэ 275 сылын көрсө, чинчийээччи, “Илин” сурунаал сахалыы таһаарыытын редактора Зоя Петухованы кытта кэпсэттим.

Ыйытык: Зоя Ильинична, Сэһэн Ардьакыап мөссүөннэрэ хайдах үөскээбиттэрэй?

Харда: Биллэринэн үс мэтириэт баар. Бастакыны Эдуард Васильев гризайль истиилинэн, аҕа кынна Суорун Омоллоон үлэһиитинэн, “Екатерина II көрсө барар эдэрчи дьүһүнэ” диэн уруһуйдаабыта. Иккиһи Иван Аржаков ойуулаабыта. Оттон үсүһү биллэр портретист Григорий Никифоров оҥорбута. Аржаков 2000 сыл саҥатыгар уруһуйдууругар Сэһэн Ардьакыап илэ көстүбүтэ үһү. Үһүөн Сэһэн Ардьакыап чөмчөкөтүн бары сүбэлэспит курдук үүт-үкчү гына оҥорбуттара кэрэхсэбиллээх.

Ыйытык: Сахаларга “Сэһэн” диэн аат сэдэхтик көстөр. Ону даҕаны, олоҥхоҕо. Тоҕо кинини маннык ааттаабыттара буолла?

Харда: Сэһэн Ардьакыап олус ураты киһи. Дьадаҥы, балыксыт оҕонньор уола. Ийэтэ эрдэ өлөн куоракка киирэн нууччаҕа иитиллэн үөрэхтэнэр. Онон оҕо эрдэҕиттэн олох ыараханын – туора дьон батталын, атаҕастабылын билэн улаатар. Кэлин даҕаны олох мөккүөрүн, үтүргэнин амсайбыта аҕыйаҕа суох...  Дьэ, оннук олох уустугун билбит дьиппиэн, өйдөөх киһи норуот өйүгэр-санаатыгар тоҕо эрэ иҥэн хаалбыт. Тоҕо оннугуй? Ол кистэлэҥэ кини норуотун бары араҥатын туһугар, кими да чорбоппокко эрэ, тэҥҥэ кыһалларыгар сытар. Холобура, Уһуктаах Сэмэн диэн баай киһи дьиэтин малааһыныгар ыҥырбытын “кыра-хара дьон хараҕын уутунан тутуллубут дьиэ” диэн батынан кэбиспитин туһунан үһүйээн баар. Ол иһин, норуот кинини көмүскээччи курдук ылыммыта...

Сэһэн Ардьакыап улахан интеллектаах буолан, биир балыксыт киһи ыырыгар баппакка Дьокуускайга киирдэҕэ. Калина Аржаковка алта-сэттэ эрэ сыл иитиллибит уонна 21 сааһыгар дойдутугар төннөн кэлэн Торуой Суоттуга ол эбэтэр, билиҥҥи Тумулга кинээстээбит. Ити 1760-с сылларга. 1770-с сылларга улуустар үөскээһиннэригэр кини Бороҕон улууһун кулубата буолар. Мин ааҕарбынан, өссө бастакы кулуба бадахтаах. Сэһэн Ардьакыап олорор кэмэ – олус уустук, ыарахан кэм. Оччолорго сахаларга таһаҕас таһыытыгар күһэйэр түһээн баара. “Бу түһээнтэн саха сылгыта эстибитэ” диэн дьон кэпсэтэллэр этэ. Ол барыта науканан дакаастанар. Бу кэмҥэ сахалар сүнньүнэн сылгынан иитиллэн, ахсааммыт элбээн олорбуппут. Дьон-сэргэ бу түһээнтэн ыксаан  Екатерина II ыраахтааҕыга киһи ыытыахха диэн санааҕа кэлбитэ...

Ыйытык: Дьэ, бу Сэһэн Ардьакыап хайдах Хаҥалас, Нам, Мэҥэ курдук бөдөҥ улуустар баһылыктарын быһа түһэн саха норуотун тумус туттар киһитэ буоллары ситиспитэй?

Харда: Оччолорго түһээн үллэстиитин мунньаҕар улуус кулубалара бары мусталлара. Кинилэр бу мунньахха ким, төһө сылгыны ханна туруорарын үллэстэллэрэ. Ол мунньахтарга Сэһэн Ардьакыап бэйэтин лидер быһыытынан көрдөрбүт. Бу кэмҥэ сахаларга Соппуруон Сыраанап диэн бөдөҥ лидерэ баара да, кини Ардьакыаптан 30-ча сыл аҕа этэ.

Ыйытык: Зоя Ильинична, бу икки улахан личностар алтыһыылара хайдах этэй?

Харда: Бу икки чаҕылхай дьон хардарыта улаханнык алтыһан ааспыттара. “Сахалар тустарынан былаан” суруллуутугар ол ырылхайдык көстөр. Сыраанап Сэһэн Ардьакыап суоҕар Саха уобалаһын кулубатынан талыллар. Ол эрээри, кинини, 80 саастаах кырдьаҕас тойону, Иркутскай генерал-күбүрүнээтэрэ бигэргэппэтэх. Сааһа кырдьаҕаһынан уонна дьыалаҕа эриллэ сылдьыбытынан киирбиттэр...

Сыраанап саха кинээстэрин, кулубаларын солото аҕаттан уолга бэриллиэхтээх диирэ. Оттон Сэһэн Ардьакыап демократическай көрүүлэрдээх этэ. Сыраанап уонна Ардьакыап утары киирсиилэрэ тус өстөһүү буолбатах. Бу, дьиҥинэн, икки утары көрүүлээх сүүрээннэр – консерватордар уонна демократтар мөккүөрдэрэ.

Ыйытык: “Сахалар тустарынан былаан” туох саҥа этиилэри киллэрбитэй?

Харда: Сүнньүнэн, өссө Сыраанап саҕаттан баар ис боппуруостары бэйэ дьаһаныытын уонна таһаҕас таһар түһээн боппуруостара турбуттара. Ону Сэһэн Ардьакыап атыннык туруорсубут уратылаах. Уобалас кулубатын туруорсар уонна бу солону сүгэр киһи дворянин буолуохтааҕын диир. Оттон дворяннар оччотооҕу Россия сокуонунан сирдээ-уоттаах буолуохтаахтар. Ол эбэтэр, сир боппуруоһун көтөҕөр – саха киһитин бас билэр сирдии сатыыр. Уобалас кулубатын салалтатыгар үлэһиттэри бэлэмнииргэ анаан, салайар кадрдары бэлэмниир үөрэх кыһатын аһарга туруорсар. Аны ыспыраабынньык саха тылын уонна үгэһин билэр буолуохтаах диирэ, “олохтоох киһи ананыахтаах” диэн өйдөбүллээх. “Суобас сууттарын” киллэрэргэ этиитин өйдөөн көрдөххө, анал суут-сокуон үөскүүрүгэр олук уурар...

Ыйытык: Ол былаантан төһөтө олоххо киирдэ?

Харда: Билиҥҥи хараҕынан сыаналаатахха, бу туруорсуулар бары олоххо киирбиттэр эрээри, сэбиэскэй былааска мэлдьэһии баара. Бу саха норуотун сайдыытын тускуллуур бастакы концепция буолар. Сокуону бэйэбит оҥоруохтаахпыт, сирбитин бас билиэхтээхпит, үөрэҕи баһылыахтаахпыт диэн этиилэрэ билигин олоххо киирдилэр. Күлүмнүүр, Өксөкүлээх, бырааттыы Николаевтар, Ойуунускайдаах Аммосов бары бу идеялары турууласпыттара.

Екатерина II Сэһэн Ардьакыап “Сахалар тустарынан былаанын” олоххо киириитин тус хонтуруолугар ылбытын кэрэһилиир докумуоннар бааллар. Ол курдук, ыраахтааҕы бу былааны тута Иркутскай генерал-күбүрүнээтэрэ Пильгэ быһаарарга сорудахтаан ыыппыт. Уобалас кулубатын, оскуоланы аһарга этиини ылыммыт, “суобас суутун” оннугар “словеснай сууттары” олохтуурга диэбит. Онон Екатерина II түөрт сүрүн пууну барытын ылыммыт эбит. Таһаҕас таһыытын түһээнэ эмиэ тохтотуллубут, 12 сыл устатыгар төлөммөтөх бэдэрээт харчытын төлөппүт. Ол эбэтэр, сахаларга уу харчыны аҕалбыт. Бу былаан Степной Дума тэриллиитигэр уонна үлэтигэр тирэх буолбута.

Ыйытык: Манчаары уонна Сэһэн Ардьакыап алтыһыылара хайдаҕый?

Харда: Бу докумуонунан бигэргэнэ илик чахчы. Үһүйээҥҥэ эрэ кэпсэнэр суол. Манчаары биографиятын кытта тэҥнээн көрдөххө сөп түбэһэр курдук. Бука, Охотскайтан күрээн иһэн таарыйбыт буолуон сөп. Степной Думаҕа Сэһэн Ардьакыап суола-ииһэ чаҕылхайдык көстөр...