Ол курдук, Харбалаах, Чымынаайы, Уус-Таатта, Баайаҕа, Туора-Күөл, Дэбдиргэ суола суох олус эрэйдэннилэр.

Мин төһө даҕаны нэһилиэгим уонна улууспут киинин икки ардыгар суол суоҕун биллэрбин, сатыы да тиийэр инибин диэн эрэх-турах сананан, айаҥҥа туруммутум. Улууспут кииниттэн, Ытык-Күөлтэн Туора-Күөлгэ диэри түөрт аҥаар көс. 2005 сыллаахха мантан биир көс уһуннаах суолу оҥорбуттара. Оччолорго, дьэ суолбут оҥоһуллар буолла диэн өр сылларга хас ардах-хаар түстэҕин ахсын эрэйдэммит дьон бэркэ үөрбүппүт. Ол эрээри, хомойуох иһин, күн бүгүнүгэр диэри суолбут суох. Былырыын сайын баччаларга ол оҥоһуулаах суолбут быстан, биир обургу тиити кэрдэн муоста оҥорбуттарынан туораан сылдьыбыппыт. Оттон быйыл оннук суол быстыыта суох эрээри, ардах дэлби түһэн, оннооҕор тыраахтар көлө батыллан, дьон кэлиитэ-барыыта, ас-үөл, таһаҕас тиэйиитэ тардылынна, бытаарда.

«Вездеходу» уонна танкетканы маныыллар

Бу техникаларга барарбар да, кэлэрбэр олорсубатым. Ол эрээри, нэһилиэкпэр сатыы хааман иһэн түүн «Вездеходу» утары көрсүбүтүм. «Вездеход» уонна танкетка хайдах, хаһан кэлэн дьону таһара биллибэт. Ханнык да чопчу бириэмэтэ суох. Нэһилиэктэн төһө сайаапка киирбитинэн сылдьар үһү. Арай хас биирдии нэһилиэктэринэн сылдьар расписаниета биллэрэ буоллар, наадалаах дьон суруттаран эрдэттэн уочараттыа эбит.

«Кууллаах саахарга үҥкүрүйэ сытан»

Баһыллар бадарааны баллаччы кэһэн иһэн, биллэ сылайдыбыт. Миигин кытта балтым уонна аҕам бааллар. Дойдум чэбдик салгына, сайыҥҥы нуһараҥ түүнэ санаабын кынаттыыр. Нэһилиэкпэр чугаһаан иһэн иннибитигэр үс «Беларусь» тыраахтар бырысыапка элбэх малы тиэнэн иһэллэрин көрдүбүт. Иккитэ – арыаллааччы тыраахтардар. Аҕам көрөөт: «Ээ, ити дэбдиргэлэр, ас тиэйэн иһэллэр», - диэтэ. Биһиги түүн түөрт ааһыыта харахпыт сырдыырга дылы буолла. Сылайарбытын умнан, батылла-батылла бэйэ-бэйэлэрин сосуһар тыраахтардары эккирэттибит. Чугаһаан истэхпит ахсын ыраатан иһэллэр. Биһиги, санаа курдук: «Күүтүҥ» диэн хаһыытаан көрдүбүт. Кэмниэ-кэнэҕэс аҕам барахсан сылайарын умнан, ону даҕаны мин атаҕым улаханнык моһуогуран, тыраахтары эккирэтэн сүүрдэ. Буор булгунньаҕы ааһыыга биир куһаҕан суолга таһаҕастаах тыраахтар батыллан хаалла. Ол кэмҥэ аҕам ситэн ылла. Тыраахтар иһигэр дьон толору. Онон тобус-толору ас тиэммит бырысыапка тахсан сыттыбыт. Киһи олорор да сирэ суох. Мин улахан нэксиэҕэ күүскэ тутуспатахпына, түһүөх курдукпун. «Тутуҥ да тутуҥ, охтор буоллум» диэн ыксыыбын. Онуоха аҕам миигин дьээбэлээн: «Уля кууллаах саахар үрдүгэр үҥкүрүйэ сытан айгыстар», - диир. Инньэ гынан, сарсыарда 5 чааска нэһилиэкпитин буллубут. Били кууллаах саахарым соччо сымнаҕаһа суох буолан, биир күн көһүйбүтүм ааспата.

Ыһыллыбыт мандариннар

Өрөбүллэр бүтүүлэригэр аны төттөрү барыы туһунан толкуйдаатыбыт. Сатыы барарбын саныы-саныы сүрэхпин астарабын. Ол аайы бырысыаптаах тыраахтары ситэрбит саарбах.

Сарсыарда 6.00 чааска арахтыбыт. Ити аата миигин аҕам атаарар. Бу иннинээҕи күн ардыы илигинэ балтым бэлэсипиэтинэн улуус киинигэр киирбитэ. Мин барыахтаах күнүм иннинэ этиҥнээх ардах ыаҕастаах уунан кутта. Омуннаан эттэххэ, чаас аҥарын иһигэр икки буочука туола оҕуста. Онон миэхэ бэлэсипиэттээх айан көрүллүбэтэ. Эмиэ сатыы барар чиэскэ тигистим. Нэһилиэкпиттэн саҥа тахсыыбытыгар икки киһи утары сатыы иһэллэрэ. 21-с үйэ ааттаах, 19-с үйэттэн итэҕэһэ суохпут дэһэбит. Лыппыарыйа халдьаайытыгар тахсан дьоммутугар эрийэ сатыыбыт. Сибээс суох.

Оттон нэһилиэккэ иккис күнүн уот да суох, суотабай сибээс эмиэ барбыт. Аара суолга бэйэ-бэйэлэриттэн син тэйиччи түөрт тыраахтар батыллан олороругар түбэстибит. Ол быыһыгар биир бырысыап суол ханньарытыгар кыайан салайбакка охтубут суола баар. Онон-манан мандарин, хомпуот алдьаммыт бааҥкатын тааһын кыырпахтара ыһыллыбыттар. Испитигэр, «Оо, эрэйдээхтэр» эрэ диэтибит. Туора-Күөл уонна Ытык-Күөл икки ардыгар бэйэтэ кыра ыһыах курдук. Ким матассыыкылын анньан иһэр, ким тыраахтарын иһигэр утуйа сытар. Сорохтор санаалара түһэн, сонно тута «бырааһынньыктыы» олороллорун көрдүбүт. Оҥоһуулаах суолга киириигэ «УАЗ» массыына батыллан олороругар түбэстибит. Санаа курдук, бу киһиэхэ көмөлөһө сатаатыбыт да, батыллыбыт массыына бадараантан кыайан тахсыбата. Онон аны аргыстар үһүө буоллубут. Аргыспыт улуус кииниттэн техника көрдөһө диэн биһигинниин барыста.

«Көөнньөҕөн» кус

Атаҕым буорайда. Арааһа сыыһа үктэнэн дуу, хайдах дуу, хаамарым бытаарда. Аҕам миэхэ тута охто сытар хатыҥтан тайах оҥорон биэрдэ. Дьэ, мин тайах маска тэптэрэн аа-дьуо хаамабын. «Дорогу осилит идущий» диэн нуучча өһүн хоһоонун саныы-саныы баран истибит. Ол баран иһэн арааһы кэпсэтэбит. Аргыспыт бултуу сылдьан көҕөн уонна моонньоҕон икки ардынан куһу бултаабыттарын кэпсиир. Ким диэн кус эбитэ буолла дэспиттэригэр, быраата: «Көөнньөҕөн» диэн дьонун күллэртээбит. Ол аата моонньоҕон уонна кунньалгы икки ардынан диэн аат айа охсубут. Бу көрдөөх кэпсээни истэн дэлби күллүбүт. Айаммыт биллибэккэ хаалла. Ытык-Күөлгэ олох чугаһаан истэхпитинэ, кэннибититтэн тыраахтар иһэрэ көһүннэ.

Тыраахтарга – «СЫП» уола

Тыраахтар иһигэр төрдүөлэр. Икки кыыс Дэбдиргэттэн иһэллэр эбит. Тырахтарыыс эмиэ эдэр уол. Олор быыстарыгар «СЫП-8» оҕото Никита Быгынанов олорорун көрөн бэркэ үөрдүм. Миигин хата тыраахтарга батардылар. Аҕам уонна аргыспыт тыраахтар кэннигэр буочука үрдүгэр туран айаннаатылар. Инньэ гынан түөртээх таксибын куоттарбакка, бэркэ астынным. Оттон Бэстээххэ паром уочарата туспа кыһалҕа этэ. Массыыналар уһун субурҕа буолан үөһэ мыраантан аллара кытылга диэри уочараттаан тураллара. Полиция үлэһиттэрэ бэрээдэги көрөн, уочараты хонтуруоллууллара. Былырыыҥҥыттан уратыта суох хартыынаны көрөр хомолтолоох.

Суол-иис, муоста – сайдыы уонна аныгы үйэ ирдэбилэ. 21-с үйэҕэ суолтан хаайтаран эрэйдэнэр сүрэ да бэрт. Хата, аҕыйах маллаах дьон буоламмыт, үгүспүт тимир оҥочолорго олорон, өрүһү этэҥҥэ туораабыппыт.