Киинэ диэн тугуй? Бу бастатан туран идеология уонна бэлиэ (символ) буолара саарбаҕа суох. Онон бэйэтин ытыктанар дойду киинэ нөҥүө тус идеологиятын тарҕатарга холоноро, хас биирдии тема уонна уобарас ханнык эрэ анал сыаллаах айыллара кистэл буолбатах...

Билигин үгүс норуоттаах Россия киинэтин эйгэтигэр азиаттар уонна Сибиир төрүт омуктарын уобарастарын арыйар артыыһын официальнайа суох “дуоһунаһын” алтай уола Амаду Мамадаков сүгэр. Оттон 80 сыл аннараа өттүгэр тэтимнээхтик сайдан эрэр Сэбиэскэй Сойууска Азия уонна Сибиир норуоттарын уобарастарын арыйар чиэскэ саха артыыһа тиксибитин үгүстэр билбэппит. Дьэ, ол урукку Сэбиэскэй Союз “сүрүн азиата” – саха бастакы киинэ артыыһа Никон Табунасов быйыл төрөөбүтэ 100 сылын туолар...

СӨ киинэ докумуоннарын государственнай национальнай хранилищетыгар баар музей матырыйаалларыгар тирэҕирдэххэ, 1935 сыллаахха тахсыбыт икки уус-уран киинэҕэ сахалар дебюттаабыттар. “Востокфильм” устубут оҕолорго аналлаах “Пропавшее звено” диэн көрдөөх хартыынатыгар Москваҕа театральнай институкка үөрэнэр Өлүөхүмэ ыччата Николай Харитонов пионер баһаатай оруолугар холоммута. Өскөтүн бастакы киинэҕэ соҕотох саха уһуллубут эбит буоллаҕына, иккис “Аэроград” диэн киинэпоэма массовкатыгар оччолорго дойду тэбэр сүрэҕэр олорор элбэх биир дойдулаахтарбыт хабыллыбыттар. Кинилэр ортолоругар төрөппүттэрин кытта Москваҕа олорор оҕолор, ол иһигэр оччолорго Кыһыл профессура институтугар аспирантураҕа үөрэнэр Былатыан Ойуунускай кыргыттара Муся уонна Лаана бу хартыына массовкатыгар уһуллубуттара бэйэтэ туспа кэрэхсэбиллээх кэпсээн...

Ол эрээри, бу киинэҕэ ордук биир бэлиэ уонна экзотичнай оруолу оонньообут театральнай институт устудьуона Никон Табунасов көрөөччү хараҕыгар хатаммыта. Ыраах Саха сириттэн сылдьар устудьуон “Аэроградка”  чукчаны – эдэр булчут Коля оруолун бэрт сэргэхтик оонньообут. Саха бастакы киинэ артыыһын туһунан киноведтар: “А в других фрагментах окрыляет, чарует. Вот юноша-чукча по имени Коля, распевая свою бесконечную песню, бежит на огни Аэрограда. Сменяются времена года в их пышной красе, а он все бежит...” – диэн кылгастык эрээри, бэргэнник бэлиэтииллэр. Дьэ, бу “чукча уолун” ырыата сахалыы дуораһыйбыта кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, Табунасов “кэҥсик-муҥсук сыттардаах...” диэн сахалыы норуот ырыатын дьиэрэһиппитэ. Онон “Аэроградка” сахалыы ырыа аан бастакынан киинэ нөҥүө иһиллибит.

Бу Никон Табунасов диэн саха бастакы киинэ артыыһа ким этэй? Интернет ситимиттэн көрдөххө, дойду киинэ артыыстарын туһунан сайтарга кини туһунан кылгастык да буоллар суруйаллар ол эбэтэр, сэбиэскэй кэм киинэ артыыһын быһыытынан билинэллэр эбит. Никон Семенович Табунасов 1914 сыллаахха Саха уобалаһын Өлүөхүмэ уокуругун Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах нэһилиэгэр төрөөбүт, омугунан – саха.

СӨ киинэ докумуоннарын государственнай национальнай хранилищетыгар баар музей чахчыларыгар сигэннэххэ, Табунасов Кыыллаах уонна II Нөөрүктээйи оскуолаларын кэнниттэн эмискэ дойду тэбэр сүрэҕэр Москваҕа баар буолбут. Итиэннэ, төһө да үрэх баһын оҕото буоллар иҥнэн-толлон турбатах – А.В.Луначарскай аатынан театральнай институкка туттарсан киирбит. Үөрэнэ сылдьан “баардаах баара батарбатаҕа” дуу, дьоло-соргута бэрдэ дуу оччотооҕу кэм биир бастыҥ режиссера Алексей Довженко хараҕын далыгар түбэспит. Довженко саха уолун “Мосфильм”, “Украинфильм” курдук аарымалар кыттыгастаах бырайыактарыгар, дойду муҥур баһылыга Сталин тус хонтуруолугар киирбит идеологическай суолталаах “Аэроград” киинэпоэматыгар биир чаҕылхай оруолга устубут.

Бадаҕа ол иһин буолуо, соҕотохто аатыра түспүт саха устудьуона Никон Табунасов үөрэҕин кэнниттэн Москва театрдарыгар үлэлии хаалбыт. Оттон саха театрын, артыыстарын историятыгар үөрэҕи бүтэрээт эрэ буолбакка, уопсайынан даҕаны Москваҕа үлэ булуу сэдэҕин аанньа суоҕун да кэриэтэ... Чопчу ханнык театрга үлэлээбитэ, хомойуох иһин, чопчулана илик. Уос номоҕор ахтылларынан, өссө хас да киинэҕэ уһуллубут курдук...

Дьэ, ол эрээри, Өлүөхүмэ “көһөҥө көмүһэ” өр чаҕылыйар уонна ситэр-торолуйар кыахха тиксибэтэҕэ. Ол Никон Табунасов тус соро эрэ буолбатах, бүтүн Саха сирэ, дойду сүтүгэ этэ... Пермь кыраайын политическай репрессиялар сиэртибэлэрин өйдөбүнньүк кинигэтиттэн көрдөххө, кинини 1942 сыллаахха ахсынньы 11 күнүгэр ол эбэтэр, Аҕа дойду Улуу сэриитэ үгэннээн бара турдаҕына туппуттар. Итиэннэ, 1943 сыл олунньу 17 күнүгэр сууттуу охсон революцияны утары саботажка буруйдааннар биэс сылга хаайарга уураахтаабыттар. Силиэстийэлээбит күннэрэ-дьыллара кылгаһыттан сылыктаатахха уонна бөдөҥ чинчийээччилэр үлэлэригэр олоҕурдахха, бу дьыала үрдүнэн-аннынан барбыт буолуон сөп. Оннооҕор Табунасов төрөөбүт сирин да сыыһа-халты суруйан: “д. Кавлач, Алексеевский р-н, Якутская АССР” диэбиттэр. Аны оччолорго дойду үрдүнэн бүрүүкээн турар ыарахан күннэри өйдөөтөххө, буолбута хайыы-үйэ 25 сылыгар барбыт революцияны утары дьиҥнээхтик “саботажтаабыт” киһиэхэ “саамай гуманнай сэбиэскэй суут” биэс эрэ сылы биэриэҕин киһи итэҕэйбэт...

Аатыран испит саха артыыһа Никон Табунасов “буруйун” Пермь уобалаһыгар баар ССРС Ис дьыалаҕа наркоматын “Усольлаг” Кушпелевскай уопсай лааҕырыгар боруостаан испит. Кэлиҥҥи дьылҕата – суорума суолламмыта дуу, тыыннаах хаалбыта дуу чопчу биллибэт... СӨ киинэ докумуоннарын государственнай национальнай хранилищетын музейын матырыйаалларыттан көрдөххө, Табунасовтан хаалбыт Леонид диэн уол бүтэһик чахчынан, Татарстан Набрежные Челны куоратыгар олороро ахтыллар.

“Аэроград” – дойду идеологиятын кытта быһаччы ситимнээх, Сэбиэскэй Сойуус байыаннай күүһүн-уоҕун көрдөрөр бэйэтин кэмин биир дьоһун үлэтэ. Россия билиҥҥи киинэ кириитиктэрэ бу киинэпоэманы аатырбыт футурист-поэт Владимир Маяковскай уонна “Чевенгур” роман автора Андрей Платонов айар ньымаларын икки ардыгар турар айымньы быһыытынан сыаналаабыттара. Бу үлэ “Мосфильм” уонна “Украинфильм” курдук ССРС оччотооҕу бөдөҥ холбоһуктара кыттыгас айымньылара этэ. Киинэпоэмаҕа сүүһүнэн сэбиэскэй самолеттар, десантниктар, моряктар уһуллубуттар.

Автор Алексей Довженко – оччотооҕу кэм биллибит киинэ режиссера. Довженко “Аэроград” киинэпоэманы устуон иннинэ, 1934 сыллаахха, Венециятааҕы аан дойдутааҕы киинэ фестиваль лауреата буолбутун, Бүтүн Союзтааҕы коммунистическай (бассабыык) партия Киин комитетын генеральнай сэкэритээрэ Сталинныын чугастык алтыһа сылдьар “сулустаах” кэмэ эбитин биографтара бэлиэтииллэр. Кэлин Ленинскэй, Сталинскай государственнай бириэмийэлэр лауреаттара буолбут режиссеры уонна сценариһы сорох киноведтар “киинэпоэт” диэн чорботон ааттыыллар.

Дьэ, субу курдук улахан айымньы үөскээһинигэр сахалар кыттыыларын, аҕыйах сыллааҕыта Алексей Прошкин “Орда” киинэтигэр хас да саха артыыһа  уһуллубутунааҕар өссө улахан буолбатаҕына, онуоха тэҥнээх ситиһии быһыытынан сыаналыах кэриҥнээхпит. Онон “Аэроград” киинэпоэма биир бэлиэ оруолун оонньообут Никон Табунасовы саха бастакы киинэ артыыһынан билинэрбит уонна ити киинэ уһуллубут 1935 сылын саха киинэ индустриятын үөскээбит кэмин быһыытынан ылынарбыт оруннаах уонна сиэрдээх буолуох этэ...

Итиэннэ, Табунасов дьылҕатын салгыы чинчийэр, удьуордарын кытта сибээс олохтуур, айар үлэтин үөрэтэр уонна кини аатын үйэтитэр үлэни саҕалыырбыт уолдьаста. Бу үлэни быйылгыттан саҕалаан, эһиил аан дойдуга кинемаграфия төрүттэммитэ 120 уонна “Аэроград” киинэпоэма тахсыбыта 80 сылларыгар түмүктүүрбүт тоҕоостоох. Онуоха, былаас уонна общественность, салайааччылар уонна чинчийээччилэр бииргэ үлэлииллэрэ ордуга чахчы.