Мария Николаевна үөрэҕи бүтэрэн баран, үлэтин Ньурба балыыһатыгар рентген-лаборантан саҕалаабыта. Улууска биир эрэ флюорография кабинета баар буолан, рентген-быраастар, лабораннар үлэлэрэ олус түбүктээҕинэн биллэрэ. Ону таһынан улуустааҕы киин балыыһаҕа дьуһуурустубалыыллара. Флюорография кабинетыгар үгүс үөрүйэхтээх, киэҥ билиилээх, идэлэригэр эппиэтинэстээх эмчиттэр үлэлииллэрэ. Мария Николаевна быраас Виктория Кустова улууска сэллик ыарыылаахтары хас биирдиилэрин уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин билэрин, ыарыһахтарыгар кыһамньылаах сыһыанын көрө-билэ сылдьара. Ньурба улууһун бастыҥ быраастарын кытары, бииргэ үлэлээн, балачча уопутурбут Мария Антонова Дьокуускай куоракка кэлэн, эмиэ флюорография кабинетыгар үлэлээбитэ.

Тэҥҥэ дьүөрэлээн сайдыахха

Сотору кинини Мерзлотка оройуонугар Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин иһинэн аһыллыбыт традиционнай медицина киинигэр ыҥырбыттара. Мария Николаевна арыый атын хайысхаҕа билиитин кэҥэтэр туһуттан Москваҕа уруккута Патрис Лумумба аатынан университекка «народнай медицина» факультетыгар икки сыл кууруска үөрэммитэ. Ону тэҥэ суджок, йога оскуолатыгар, фитотерапияҕа эбии үөрэммитэ. Илиҥҥи медицинаҕа, фитотерапияҕа профессор Лидия Хундановаҕа дьарыктаммыта. Кинилиин Нахабино диэн Москва таһынааҕы куоракка ыйы быһа биир хоско олорбута. Мария Николаевна киниттэн ылбыт билиитэ күн бүгүҥҥэ диэри туһалыырын туһунан этэр. Л.Хунданова Саха сиригэр медицина институтугар кэлэн куурус ыыппытыгар салҕыбакка дьарыктаммыта.

Мария Антонова традиционнай медицина аналын туһунан маннык кэпсиир:

– Традиционнай медицина диэн ыарыыны бастакы сүһүөх сэрэтии буолар. Ол аата киһи олоҕун тутула – аһыыра, хамсанара, үлэлиир уонна сынньанар режимэ, тулалыыр эйгэтэ барыта киирэллэр. Чинчийиллибит уонна уруккуттан туттуллар норуот ньымалара син биир бастакы күөҥҥэ сылдьаллар.

Ордук чиҥэтэн өр сылларга отунан эмтээһининэн дьарыктанным. Анаан үөрэммитим. 1990-с сыллар саҥаларыгар биология институтун үлэһиттэрэ бэйэлэрин катердарынан экскурсияҕа бараллара. Онно биологтары, ботаниктары кытары барсан, ханна туох от үүнэрин билэн кэлэр этибит. Ол сылдьан, «Якутия» хаһыакка «Дьиэтээҕи доктор» рубриканы арыйан үлэлэппитим. Педагогическай наука кандидата Татьяна Ефимованы кытары чугастык алтыспыппын умнубаппын. Традиционнай медицина арыый өйөнөр кэмэ кэлэн, иккиэн олох собуоттаммыт курдук үөрэ-көтө үлэлээбиппит. Билбэтэхпитин билэ сатыыр, дьоҥҥо туһаны аҕалар соруктаах этибит. Олус да үчүгэй кэмнэр этилэр. Хомойуох иһин, Татьяна Моисеевна олохтон эрдэ барбыта.

Интэриэһинэй кэм кэллэ

– Билигин үлэлиир өрөспүүбүлүкэтээҕи 3 №-дээх балыыһам салалтата, чуолаан, Мария Уткина, Алена Сергеева, Лена Лыткина ыарыыны сэрэтиигэ улахан болҕомтолорун уураллар. Итинник көстүү поликлиникаларга барытыгар баар буолбатах. Биһиги поликлиникабытыгар ыарыыны сэрэтэр анал кабинеттаахпыт. Ону тэҥэ Альбина Сивцева салайар Киинин кытары үлэлэһэбин. Онон традиционнай медицинаҕа үлэлииргэ-хамсыырга көҥүл бэриллибит, «тыыным уһаабыт» курдук буолан, өр сылларга мунньуммут, сыраласпыт билиибин-көрүүбүн туһаҕа таһаарарбыттан дьоллонобун. Эн бу сыллар тухары хаҥатыммыт билиигин дьон туһанар буоллаҕына, ону тарҕатар тоҕо сатаммат буолуой? Билигин традиционнай медицинаҕа үлэлииргэ интэриэһинэй кэм кэлбит курдук. Тоҕо диэтэххэ, сорох кэмҥэ ыарыыны сэрэтии ньымаларыгар наадыйбат дуу, итэҕэйбэт дуу курдук этилэр, эминэн эрэ эмтииллэрэ. Ол гынан баран, эмэ-томо суох эмтэнии сүбэлэрэ хаһан да туһата суох хаалбаттар. Дьон наадыйарыгар бигэтик итэҕэйэбин. Ханна да тиийбитим иһин, миигин булан сүбэ-ама көрдүүллэрэ ону туоһулуур.

Биһиги балыыһабытыгар Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин бирикээһинэн бигэргэтиллибит «доруобуйа оскуолата» араас ыарыыларынан көрөн, тиһигин быспакка үлэлиир, – диэн Мария Николаевна кэпсиир.

Кини 1994 сылтан «системный подход к здоровью» диэн анал программа толкуйдаан дьарыктыыр. Кини этэринэн, доруобуйатын эрдэттэн харыстаныан эбэтэр чөлүгэр түһэриэн баҕалаах киһи аҥардас хамсаныынан эрэ дьарыктаммакка, сөпкө аһыахтаах, толкуйдуохтаах, саҥарыахтаах, духуобунай өттүнэн сайдыылаах буолуохтаах. Этэргэ дылы, киһи ити үөһээ этиллибити барытын тэҥҥэ дьүөрэлээн сайдыахтаах.

Мария Антонова сүбэлэрэ:

– Дьон ордук эмтээх үүнээйинэн, отунан эмтээһин уонна хамсаныы быраабылаларын ыйыталаһар. Сорохтор лечебнай физкультура спорка эрэ сыһыаннааҕын курдук сыыһа өйдөбүллээх эбиттэрин билинэллэр. Дьиҥэр, киһи организма бэйэтин айылҕатынан элбэхтик хамсанары ирдиир. Киһи хамнанарга ананан төрүүр. Ол иһин, мэлдьи сөптөөхтүк хамсана сылдьыахтаахпыт.

Туох эмэ ыарыылаах киһи лечебнай физкультура специалиһыгар кэлиэхтээх. Специалист кини ыарыыта ханнык түһүмэххэ тиийбитин, туох атын ыарыылардааҕын быһаарар. Ону барытын учуоттаан, киниэхэ эрэ кэмнэммит (дозированнай) ноҕоруусканы аныыр уонна тиһиктээхтик дьарыктанарга сүбэлиир. Ыарыһах ноҕоруускатын кыра-кыралаан улаатыннаран, күн аайы дьарыктаныахтаах.

Билигин сүһүөх ыарыыта наһаа элбээтэ. Кыайан тарааммат, таҥастарын сатаан тимэхтэммэт дьон кэлэллэр. «Укуол ыллыбыт, биирдэ-иккитэ массааска сырыттыбыт да, олох ааспата» диэн үҥсэргииллэр. Онуоха мин сүһүөх хамсанарга аналлааҕын, киһи тыынарын тухары хамсаныахтааҕын, бэл ыараханнык ыалдьа сытар киһи лечебнай физкультуранан кыратык дьарыктаныахтааҕын туһунан быһааран биэрэбин. Билигин лечебнай физкультура көмөтө уонна кыаҕа наһаа элбэх. Сүһүөххэ силгэни, иҥиири ууннарааһын наада. Киһи сааһыран истэҕин аайы эбэтэр олох хамнаммат буоллаҕына, силгэ бэйэтэ кылгаан хаалар. Ону ууннаран, тэнитэн биэриэхтээххин. Кыраттан саҕалаан, күн аайы дьарыктаныахтааххын. Ол эбэтэр ыарыһах балыыһаҕа эмтэниитэ өр туһалыырын, доруобуйата бөҕөргүүрүн туһугар лечебнай физкультуранан дьарыктана сылдьыахтаах, тугу аһыырын хонтуруолланыахтаах.

Уопсайынан, былчыҥы бөҕөргөтүөххэ наада. Киһи уҥуоҕа ыалдьыбат, былчыҥнара ыалдьаллар. Былчыҥнар хам тутан кэбиһэллэр, оччого хаан эргиирэ, аһылыга кыайан тиийбэт. Япония профессора Кацудзо Ниши сүрэҕи атаҕы эрчийиинэн эмтэниллиэхтээх диир. Хаамыы, эрчиллии элбэх ыарыыны сэрэтэр. Былчыҥы эрчийии ордук сүрэххэ үчүгэй. Сүрэх – эмиэ былчыҥ. Маҥнайгытынан, ыраас салгыҥҥа сылдьаҕын. Иккиһинэн, хааман тиритэргэр организмын ыраастанар, а.э тирии нөҥүө шлактарыҥ тахсаллар.

Наар олорон эрэ үлэлээһин, сатыы хаамартан аккаастаныы хайа баҕарар киһи организмыгар куһаҕаннык дьайарын умнумаҥ. 1970-ccыллар ортолоругар Ньурбаҕа улахан тэрилтэлэргэ, холобур Амакинскай экспедиция кэлэктиибигэр лечебнай физкультура инструктора үлэ быыһыгар 15-20 мүнүүтэлээх гимнастика оҥортороро. Оччолорго дьон спорка маассабайдык кыттара, хас биирдии үлэһит ГТО нуорматын туттарара. Ити барыта билигин умнулла быһыытыйбытын да иһин, туһаттан атыны аҕалбатаҕа биллэр.

Мин программабар «доруобуйа философията» диэн салаа баар. Онно Илиҥҥи норуоттар медициналарын философиятын киллэрбитим. Кинилэр философиялара наһаа күүстээх уонна кимиэхэ барытыгар туһалыыр. Тоҕо диэтэххэ, ол философия айылҕа сокуонугар олоҕурар. Оттон киһи айылҕаттан тутулуктааҕын бэркэ диэн билэбит. Ол иһин, айылҕа, дьыл кэмэ уларыйарын кэриэтэ, хас биирдии киһи ис организмыгар уларыйыылар бара тураллар.