«Эрэйдээн ылбыт киһим…»

Николай Николаев, Степан Мохначевскай «Музыка мин cүрэхпэр» диэн рэп аҥаардаах ырыаҕа «Эн иннигэр кэллим элбэх санааны арыйан» диэн өйдөммөт этии баар. «Эн иннигэр кэллим элбэх санааны арыйаары» дуу, «эн иннигэр кэлэн элбэх санааны арыйдым» дуу? Истээччи мунаарыан сөп. Аны «Санааттан тахсар бу ырыам тыллара», «истиий, сэргээ бу ырыам тылларын» диэни ырыа тухары хаста да хатылыыллар. Истээччи салгыар диэри. Бу өссө кыһаллыбыт-мүһэллибит киһиэхэ эрэ иһиллэр. Харса суох хардыргыыр музыкатыгар «баттатан», ырыа тыла букатын иһиллибэт. Ол иһин үҥкүүлүүргэ эрэ табыгастаах матыыптаах. Айааччылар «түүҥҥү кулууптарга сахалыы ырыа эмиэ иһилиннин» дии санаабыттар быһыылаах.

Гея Буртахова «Уруу киэһэтэ» ырыаны бытаан матыыптаан соҕотоҕун ыллаабыт. Урукку «Руки вверх» бөлөх ырыатыгар майгыннаах судургу ис хоһооннох. Ол эрээри киһи иһиттэҕинэ, уоскуйар, сынньанар. Арылхан — «Көрүүй» (Леонид Игнатьев тыллара, мелодията) диэн ырыатын тыла киһини күллэрэр. «Кыламаҥҥын умса көрөн турума» - «умса көрөн» эбэтэр «кыламаҥҥын умса туттан» диэххэ сөп этэ. «Ахтылҕаннаах хараххынан мин диэки эргиллэн көрүүй» -- харах бэйэтинэн ахтылҕаннаах буолбат, итиэннэ киһи хараҕынан көрөрө биллэр. Матыыпка сөп түбэһиннэрэ сатаан тыл культуратын кэһэр, наадата суох тылы эбэр табыллыбат. «Кып-кыра оччугуй сүрэхпэр» - кып-кыра буоллаҕына, оччугуйа чуолкай буолбатах дуо? Хос-хос хатылааһын ис хоһоону эмиэ буортулуур. Ол эрээри ырыаһыт куолаһа үчүгэй. Ырыа матыыба бытаан буолан, тыла-өһө чуолкайдык, оттон сыыһа туттуллубут тыллар хатыылаахтык иһиллэллэр.

«Түүннэри-күннэри муҥнуугун», «сүрэҕиҥ аҥаарын эн биэриий», «атыҥҥа барыа диэммин ууга-уокка түһэбин» диэн этиилэр истиил өттүнэн табыгаһа суохтар.

Валентина Афанасьева, Ньургуйаана Федорова толорор «Саҥа дьыллааҕы ырыа» - бэһиэлэй матыыптаах, судургу тыллардаах ырыа. «Элбэх сүрэх дьоллоннун, элбэх ырыа ылланан, уруй-айхал этиэххэ» – диэн нууччаттан туруору тылбаастар. Сүрэх дьолломмот, киһи дьоллонор; ырыа бэйэтэ бэйэтин ыллаабат, киһи ыллыыр; «уруй-айхал» эппэттэр, «уруйдууллар, айхаллыыллар». Манна тыл халбаҥнаабат киэбин кэспиттэр.

Ваня Трофимов, Уххан тылларыгар ыллыыр «Кэлэйэбин» ырыата сахалыы өрө көтөҕүллүүлээх матыыптаах. Норуот ырыатыгар майгынныыр. «Кэлэйэбин өтөххө турар сэргэни туһата суох баҕана диэччилэртэн» - күүстээх уобарас туттуллубут.

Василий Карпов «Остуоруйа дойдута». «Остуоруйа кэрэтигэр оҕо сааспыт дойдутугар эргиллиэхпит, биһиги күлэн-үөрэн мичээрдээн» диэн нууччалыы эттэххэ, көннөрү «набор слов» курдук.

Виталий Очиров «Айыыларым арчылааҥ», Андриан Попов тыллара. «Мин дьоннорбун таптыыбын» оннугар «мин дьоммун таптыыбын» диэн сөптөөх. Матыыпка сөп түбэһиннэрбит быһыылаах. Манна даҕатан эттэххэ, саамай киэҥник туттуллар «дьон», «ыччат» тыллар төрүкү элбэх ахсааны бэлиэтииллэр. «Тобукпар охтон түһэн» («опустившись на колени») диэх оннугар «тобуктаан» диэн быдан сахалыы. Ол эрээри араадьыйаҕа бу ырыаны үгүстэ сакаастыыллар. Дьон кутун туппута.

«Дьайҕар» бөлөх Алексей Кулаковскай «Хомус» айымньытыгар матыып суруйан ыллыыллар. Өксөкүлээх Өлөксөй иччилээх поэзиятын биир бастыҥ айымньытыгар сөптөөх матыыбы таба талбыттар диэтэхпинэ сыыспатым буолуо.

Айгылаан — «Саргылаана» (Федот Дягилев тыллара) ырыатыгар «үрүмэччи буолан дайдылар үрүҥ көмүс сардаҥалар», «остуоруйа кыыһаҕын», «түүҥҥү сулус соҕотох буолуо суохтаах диэммин эрэнэбин» — сонун соҕус уобарастар бааллар.

Breakout - «Санаам барыта эн» (Руслан Большаков тыллара) ырыаҕа «эйигин көрсүбүт түгэммиттэн олохпун барытын биэрэбин» диэн өйдөммөт этии киирбит.

Dj MaxSpleng уонна Степан Мохначевскай — «Мин ырыам тыллара» тэтимнээх музыкалаах ырыа. Ырыаны, дьиҥэр, дьон иһиттин диэн айар буоллахтара. Эбии «тыас-уус» мэһэйдээн манна бүтүн ырыаттан «мин кэлиэм эн иннигэр элбэх тылы этээри» эрэ кыайан иһиллэр. Итини таһынан «мин кэрэ мин ырам» диэн тыллар түөртэ-биэстэ хатыланаллар. Онон да бүтэр.

Айсен Кириллин — «Этиий миэхэ». «Соҕотох атаарар түүннэрбэр тоҕо тиийэн кэлбэккин», «сырдык ыраас күннэри эйигиттэн кэтэһэбин», «сүрэххин бүтүннүү аспаккын» — диэн баайсыы аҥаардаах, ол быыһыгар «эйиэхэ ыраас тапталы мин эрэ бэлэхтиэм, көмүһүөм» диэн эрэннэриилээх ис хоһоонноох ырыа.

Анатолий Горохов табыллыбыт матыыптаах ырыаларын, хомойуох иһин, сорох тылларын бүтүүтүн сиэн кэбиһэр. "Үс төгүл" диэн ырыаҕа «Эрэйдэнэн ылбыт киһим» дуу, «эрэйдээн ылбыт киһим» дуу? Киһи өйдөөбөт. «Түүлбэр кэлбиккэр» диэн ырыаҕа «ахтыбыт мөссүөҥҥүн өр да өр көрөн мунаардым» диэн этиигэ «мунаардым» (засомневался) диэн тыл соччо табыгаһа суох. «Итэҕэйбэтим» диэн ис хоһооҥҥо туттуллубут быһыылаах. «Улам-улам наскыйбыт түүлбэр» - түүл наскыйыан сөп дуо? «Наскый — чуумпуран, налыйан тур» диэн. Мас лабаата наскыйыан сөп.

Аҕыйах ырыаны ырытан баран, олохпутун туойар ырыаларбытыгар күннээҕи кэпсэтиибит тылыттан өнүйбэтэх эбиппит дии санаатым. Тыллара олус дьадаҥы! Мичээр буолла да, кэрэ; кыыс (сороҕор уол) буолла да, нарын-намчы; халлаан буолла да, ыраас; таптыыр буоллаҕына, ахтар-саныыр. Аны, таптал туһунан ырыаҕа «сүрэх», «кып-кыра сүрэх» «сүрэх аҥаара», «сүрэх сороҕото» уобарастар булгуччу бааллар. Атыны айар кыахтара суох. Тылын байытыан баҕарар киһи элбэх кинигэни ааҕыахтаах. Саха литературатын классиктара - Алампаны, Ойуунускайы, Кулаковскайы, Эрилик Эристиини, Амма Аччыгыйын, Софрон Даниловы, Даланы уо.д.а. Иккис-үһүс кинигэттэн саҕалаан, тыл саппааһа эбиллэн иһиэ этэ.