Сэбиэскэй былаас олохтонуон иннинэ Нам Үөдэйигэр аҕыйах дьиэ (үксэ балаҕан) баара. Сааскы халаан уута ылбат үрдүк кырдаллар арҕастарыгар тураллара. Холкуостары бөдөҥсүтүү саҕаланыаҕыттан, 1937 сылтан ыла, тыаттан, алаастартан көһөрөн киллэрии саҕаламмыта. Ол дьиэлэрин сааскы халаан уута ылбатын курдук үрдүк кырдалларга түhэрбиттэрэ. Онон бойум-бойум күөллэринэн уонна өнньүөстэринэн быысаhар, уhун субурҕа алта дэриэбинэ баар буолбута. 

«Нам» совхоз тэриллиэҕиттэн элбэх хотон, аҕыйах уопсай дьиэ уонна техника турар гаражтара тутуллубуттара. Совхоз Үөдэйдээҕи отделениетыгар 1972-78 сылларга  аҥардас ыанар ынаҕа муҥутаан икки аҥар тыhыынчаттан тахса сылдьыбыта. Онон ааспыт үйэҕэ Үөдэйгэ хайа да өттүттэн киир, аан бастаан хотоннор көрсөллөрө.

Оҕолор улаатан, ыал буолан туспа баран, чааhынай саҥа дьиэ туттуута элбээбитэ.  1968 сылтан ыла нэһилиэги улахан халаан уута ылбатаҕа. Онон налыы сирдэргэ уонна намыhах кырдалларга дьиэ туттуута саҕаламмыта. Ити түмүгэр кырдалтан кырдалларга дылы силбэhэ дьиэлэр уонна араас тутуу тутуллубуттара. Бу тутуулары уонна дьиэлэри 1988 сылтан ыла сыллата сааскы халаан уута, сорох сыл хара уу кытта ылар буолбута. Ити Өлүөнэ өрүс үөс сүнньүн (фарватер) урут сылын ахсын дириҥэтии үлэтэ тохтотуллубутун кытта быhаччы сибээстээх.

Алтынньыга булуҥ

Өлүөнэ өрүс Эҥсиэли хочотугар кэлэн лаппа кэтириир. Онуоха дылы өрүс уута биир күдьүс дьулуруйан кэлэн баран, бу хочоҕо киирэн боротуокаларынан тарҕанар. Уу тэнийэр, сүүрүгэ мөлтүүр. Онон  Өлүөнэ өрүс Байкал таhынааҕы хайалартан ыла суурайан илдьэ кэлэр баhаам элбэх кумаҕа сөҥөн, өрүс сүнньүн уонна боротуокаларын лаппа чычааhырдар. Сорох арыыларга киhи сатыы сылдьар гына кумаҕы тибэр. Бу кумахха сааскы муус кэлэн иҥнэр. Харыы үөскүүр түрүөтэ бу. Өрүс сүнньэ (фарватер) күhүн, сорох сирдэринэн 3-4 аҥар миэтэрэ диэри чычааhырыылара. Күрдьүллэн кэлбит баhаам элбэх хайа курдук халҕаhа муус 3-4 аҥар м чычааhырыыга кэлэн хайаан да иҥнэр. Маны вице-премьер Анатолий Скрыбыкин салайааччылаах сааскы халаан содулун туоратар хамыыһыйа уонна ЫБМ Саха сиринээҕи салалтата өйдөөн ылыныан наада.

Бу чычааhырар сирдэри күhүн, алтынньы бастакы декадатыгар (Өлүөнэ өрүс уута эбиллиитэ тохтуур кэмигэр) мотуордаах оҥочонон уста сылдьан ЫБМ үлэһиттэрэ көрдөөн  булан, каартаҕа бэлиэтээтиннэр. Сааһын хараардардааҕар, мууhу эрбиирдээҕэр быдан көдьүүстээх буолуо этэ. Тоҕо? Өрүс Эҥсиэли хочотугар кэлэн чычааhырар сирдэрэ -- харыы үөскээн саҕаланар миэстэтэ. Чычааhырар сирдэр координаттарын компьютерга бэлиэтээтэххэ, саас чопчу, туох да сыысхала суох булар кыах баар. Бу күҥҥэ дылы маны ЫБМ Саха сиринээҕи салалтата өйдүү илик. Күhүнүн Эҥсиэли хочотугар  өрүс чычаарар кэмигэр түбэһиннэрэн сыллата харыы үөскүүр сирдэрин чинчийии үлэтэ ыытыллыбат.  Бу үлэ саас халаан кэмигэр, харыы хантан үөскээн саҕаланар миэстэтин вертолётунан көтө сылдьан көрдүүрдээҕэр  ороскуота быдан  кыра буолуо этэ.   

Сыыһа үлэлииллэр

Сыллата харыыны суох оҥоруу үлэтэ сыыhа ыытыллар. Ол иһин Нам улууhун нэһилиэктэрэ ууга бараллар. Үөдэй аннынан сыллата Улахан Арыыттан Ат Арыытыгар дылы 10 км тиийэр усталаах харыы үөскүүр буолбута уонтан тахса сыл буолла. Бу сүүнэ харыыны урутаан суох оҥорбокко, Дьокуускай куораты тимирдибэт сыалтан, Кангаласс бөhүөлэгин аннынааҕы (Кангаласский мыс) харыыны дэлби тэптэрэллэр. Ол харыы төлөрүйэр гынан баран, Үөдэй аннынааҕы харыыга кэлэн иҥнэр. Баhаам элбэх мунньуллубут уу уонна муус сүүнэ харыыта мыраан икки ардынан Эҥсиэли хочотугар кутуллар. Ол кэннэ Суотту бөһүөлэгин аннынааҕы боротуоканан барар. Бу боротуока мууhунан туолла да,  Суотту аннынан уу барыыта тохтуур. Онон халаан уутун сүрүн балысхан уута Үөдэйинэн барар уонна нэһилиэги бэрт түргэнник ылар. Тимирии саҕаланар.

Алдан өрүс халаанын уута Өлүөнэ өрүскэ урутаан икки-үс хонук иннинэ түhэр түгэнигэр, Кэнэли арыытыттан саҕалаан мууhу ледоколунан алдьатан ыытар буоллар, Нам улууhун дэриэбинэлэрэ ууга барыахтара суоҕа этэ. Алдан өрүс халаанын уута Өлүөнэ өрүскэ урутаан киирдэҕинэ, Алдан өрүс уута Кэнэли арыыга дылы  Эбэни өрө өксөйөн үтэн тахсар. Ледоколу күhүн Алдан өрүс төрдүгэр Батамаайыга "отстуойга" туруоруохха сѳп.    

1960-80 сылларга Өлүөнэ өрүс туора өҕүллэн салаллар сиригэр, Эhэлээх арыытын аттыгар харыы үөскүүрэ. Онон харыыттан сылтаан улахан уу кэлэрин Үөдэй олохтоохторо ааспыт үйэттэн ыла  бэркэ билэллэр. Халаан уутугар үөдэйдэр үөрүйэхтэр, эрдэттэн бэлэмнэнэллэр. Халаан уута кэлиитин билэ олорон сайылыктарга көһөллөр. Урут элбэх сайылыктарынан көһөллөрө. Аатырбыт Дуоҕалаах сайылыкка уонна Парниковка иккилии эрэ дьиэлэр, Киhи Бастаахха биир эрэ дьиэ бааллар. Юбилейнай, Үөттээх сайылыктар эстэн, онно туох да суох. Билигин биэс сайылыкка: Мохсоҕоллооххо -- 5, Арҕаа сайылыкка -- 6, Арыылаахха -- 9, Сиэр Биэҕэ -- 5 уонна Тоҥ Баска 12 дьиэ баар. Сайылыктарга дьиэ туттуута сыллата элбээн иhэр. Билигин Ядреев М.М., Попов П.В., Неустроев Ю.Н. дьиэлэрин көhүүгэ бэлэм  буолар гына тутта сылдьаллар. Тоҥ Бас сайылыгар -- 23, Сиэр Биэҕэ -- 10 уонна Арыылаах сайылыгар 6 учаастак дьиэ, хотон туттарга анаан үбүлээһин былырыын көрүллүбүтэ. 

Халааны бопсор хамыыһыйа салайааччыта, нэhилиэк баhылыга С.В. Ядреев дьону көһөрүү үлэҕэ улахан уопуттаах киhи, тэрээhин үлэни эрдэттэн былааннаахтык ыытар. Нэhилиэк кырдьаҕастарын Дьокуускайдааҕы балыыhаларга, санаторийдарга, пансионаттарга барыыларын, эвакуацияҕа автобустар кэлиилэрин эрдэттэн кэпсэтэн чопчулуур. Ханнык сайылыкка, нэһилиэккэ уонна Намҥа Дьокуускайга кимнээх бараллара эрдэттэн испиэhэктэнэр.

2013 сыллааҕы халаан  Үөдэйи олоччу ылан, быйыл халааҥҥа бэлэм үөрэҕэ олох эрдэттэн ыытылынна уонна дьон сүүс бырыhыан эвакуацияланара былааннанна. Сайылыктарга дьон, сүөhү, сылгы көһөн тахсыытыгар бэлэмнэнии үлэлэр быйыл муус устар ый 20 күнүттэн саҕаламмыттара. Дьон хотоннору, бүтэйдэри уонна даллары өрөмүөннүүллэр, дьиэлэрин сууйаллар, оттук мас бэлэмнииллэр уонна малларын үөһэ таһаардылар.

Халаантан Үөдэйи көмүскүүр даамбаны тутан эрэллэр. Ол эрээри тутуу быйыл түмүктэнэрэ кыаллыбата буолуо. Үөдэйгэ муус тахсыытын тохтотор гына кута сылдьаллар.

Үөдэй даамбата кэнэҕэһин Өлүөнэ муостатын харыстыа

Нэһилиэги сааскы халаан уутуттан көмүскүүр даамба кэнэҕэскитин Өлүөнэ өрүhү туоруур муостаны харыстыырга да туhалаах буолуо. Бу даамба бырайыагын курдук ситэ оҥоhуллан бүттэҕинэ, Үөдэйинэн сааскы халаан уута Эҥсиэли хочотугар кутулларын тохтотуо. Оччоҕо харыыттан иҥнибит халаан уута Туймаада хочотун былаhын тухары уу таhымын үрдэтиэҕэ. Ити Өлүөнэ өрүhү туоруур муоста атахтарыттан иҥнэн, итиннэ муоста анныгар харыы үөскээhинин суох гыныаҕа. Муоста аттыгар уу таhыма үрдүк буоллаҕына, муус харгыстаммакка үргүлдьү ааhыа. Ол гынан Туймаада хочотугар дьиэлэр, тутуулар тимириилэрэ элбиэ. Ол ороскуота өрүhү туоруур муоста урусхалланыаҕынааҕар ороскуота кыра буолуо.

Алдан өрүс уута хойутаан иhэр, онон Өлүөнэ өрүскэ Кэнэли арыы аттыгар быйыл улахан харыы үөскүөн сөп. Оччоҕо халаан уута Аппааны, Граф Биэрэгин, Иккис Хомустаах уонна Партизан нэһилиэктэрин ылыаҕа.      

Уу таhыма быйыл төһө да намыhах буоллар, 2014 сылга былырыыҥҥы курдук эмиэ Улахан Арыыттан Сылгы Арыытыгар дылы 10 км усталаах улахан харыы үөскүүр түгэнигэр, Үөдэй даамбатыттан иҥнибит халаан уута Уус-Алдан  Суоттутунан кѳҥү түhэн барыаҕа уонна улахан хоромньуну оҥоруо. Эбэ халаанын сүрүн уута Суоттунан бардаҕына, 2001 сыллааҕы халаан уута Ленскэй куорат Нюйская уулуссатын дьиэлэрин урусхаллаан барбытын  курдук, Суотту нэһилиэгин былырыын ылбыт 239 дьиэлэрин олоччу күрдьэн ааhыаҕа. Онон Суоттуга ааспыт халаан уута тэлгэhэлэрин да ылбыт ыаллара бука бары эрдэттэн, былырыыҥҥы уу ылбатах сиригэр мырааҥҥа балаакканан сытан, оҕолуун-уруулуун туох баар малларын-салларын илдьэ, уталыппакка көһөллөрө булгуччулаах. ЫБМ Саха сиринээҕи салалтата Суотту нэhилиэгин баhылыгар В.И. Ивановка көһөр дьоҥҥо анаан ичигэс, оhохтоох балааккалары эрдэттэн тиксэриэн наада.

Суоттуга иэдээни аҕалбат сыалтан, Үөдэйтэн аллараа үөскүүр харыылары Кангаласс харыытыттан урутаан суох оҥоруохха наада. Күhүҥҥү чинчийиини оҥорбокко, эмиэ туhата суох динамиты дэлби тэптэрии элбэх буолуо. Ол гынан ороскуот  Суоттуга 239 дьиэ урусхалланыаҕынааҕар кыра уонна моральнай, психологическай охсуута суох буолуо.