– Ас быраҕыллара биһиги аһы сатаан кэмнээн-кээмэйдээн туттубаппыт биир бэлиэтэ буолар. Аччыктааһын аас-туор кэмнэрин уонна сэрии кыһалҕатын эттэринэн-хааннарынан билбит дьон итини үчүгэйдик өйдүүллэрэ. Ити билигин умнулла быһыытыйда. Киһи бэйэтигэр, дьиэ кэргэнигэр сөп буолары кэмнээн-кээмэйдээн ылыахтаах. Кыайан сиэбэт эрээри, үлүмнэһэр табыллыбат. Бэл, тобоҕу-ибэҕи кыылга-сүөлгэ да сиэтэр сатаммат.

Оттон таҥнар таҥас туһунан эттэххэ, таҥаһынан «тамнанар» буолууттан эмиэ олохпут үчүгэйэ көстөр буоллаҕа. Дьон биир таҥаһы аҕыйах күн кэтэн баран, сотору кэминэн атыны атыылаһан ылар кыахтаах.

Биир өттүнэн санаатахха, ас-таҥас хантан кэлэрин сыаналаабат, харчыга төһө баҕарар атыылаһыахха, ыскайдыахха сөп дии санаан, дьону үтүктэ сатаан, сорох киһи быстар-ойдор. Омук дьонноро баайдык-тоттук олороллор диибит даҕаны, кэтээн көрдөххө, кинилэр тугу барытын кэмчилээн тутталлар. Ордук хос аһы-таҥаһы атыыласпаттар, барытын ааҕан-суоттаан көрөллөр. Ол оннугар мээнэ таҥаска барыахтаах харчыларын капитал оҥостуутугар ыыталлар. Оттон биһиги үбү-харчыны үксүгэр күннээҕи көрүнньүккэ, буолар-буолбат көргө-нарга тыал курдук ыскайдаан кэбиһэбит. Биһиги олохпут-дьаһахпыт үбү-харчыны сатаан туһанарбытыттан, аттаран туттарбытыттан быһаччы тутулуктаах. Урут эбэлэрбит-эһэлэрбит хаһаайыстыбаннай кинигэ диэни оҥостоллоро. Төһө харчыны туохха туттуохтаахтарын, ханна ыытыахтаахтарын ол хаһаайыстыбаннай кинигэлэригэр суруйан иһэллэрэ. Билигин ити үгэһи сөргүтүөххэ, дьиэ бухгалтериятын үлэлэтиэххэ наада. Холобур, дьиэлээх хаһаайка эбэтэр хаһаайын дьиэ кэргэҥҥэ киирбит харчыны ханна туттарын бэлиэтэнэн иһиэхтээх. Оччоҕо ас-таҥас ордорун туһунан кэпсэтиилэр туруо суох этилэр. Онон саха ыалыгар, дьиэ кэргэҥҥэ, эдэр ыалга үбү-харчыны ааҕыы, таҥаһы-сабы, малы-салы суоттаан туттааһын уопсай культурабытынан буолуохтаах. Федот Тумусов эппитин курдук, ыал экономиката диэн баар буолуохтаах.

– Күннээҕи олохпутун мөкү, эбиитин ардыгар сымыйа сурахтар, арыаллыыллар. Киһи онтон харыстаныан наада буолуо?

– Эн истиэххин баҕарбатаххын, сэргээбэтэххин сүрэххэр-быаргар тутума. Киһи бэйэтин айылгытыгар сөп соҕуһу эрэ истэ сатыырга үөрэниэхтээх. Итиниэхэ ис культура наада. Ол аата ис турукпутун ыһыа, алдьатыа суохтаахпыт. Куһаҕан сурахтан мин өйдүүн-санаалыын, куттуун-сүрдүүн ыһыллан хаалар буоллахпына, ол аата мин ону истэргэ, ырытарга бэлэмим суох. Ис эйгэбит чарааһыттан сылтаан куһаҕаны, мөкүнү күүскэ ылынабыт. Ис эйгэ киһиэхэ эмискэ баар буолбат. Оҕо бэйэтэ толкуйдуу үөрэнэригэр, бэйэтэ көрүүлээх буоларыгар кыра эрдэҕиттэн иитиэххэ наада. Ырытар, ырыҥалыыр дьоҕурдаах киһи хаһан да ис туруга алдьаммат.

– Күн сириттэн күрэммит күндү киһиҥ хаартыскатын көстүүлээх сиргэ уурары аныгы дьон эмиэ атыннык толкуйдуур.

– Хайдах ылынаргыттан, хайдах өйдүүргүттэн. Психология боппуруоһа үөскээн тахсар. Үчүгэйдик санаабыт киһиҥ хаартыскатын илдьэ сылдьарыҥ бэйэҥ хайдах саныыргыттан, баайыыгыттан тутулуктаах. «Букатын табыллыбат, куһаҕан» диэн буолбатах. Өлүү – олох биир көстүүтэ. Биһиги онтон куотар кыахпыт суох, бириэмэтэ хаһан эрэ син биир кэлэр. Ол гынан баран, өлбүтү кытары киһи өлөн барбат. Наар өлбүккэ үҥэ-сүктэ сылдьар эмиэ сатаммат. Онон киһи итиннэ сиэрдээх соҕустук сыһыаннаһыахтаах.

– Өлбүт киһи түүлгэ тоҕо көстөрүй?

- Былыргылар былыт кэлэригэр диэччилэр. Холобур, тохсунньуга, айылҕа уларыйар кэмигэр сүрдээх элбэх киһи түүл түһээн түҥнэстэр. «Онно өлбүттэр тыыннара былыт буолан кэлэр» диэн былыргыларга этии баар. Киһи сааһыран истэҕин аайы уруккуну түүлүгэр көрөрө күүһүрэр. Тоҕо диэтэххэ, кини ааспыт олоҕор ордук чугас буолар. уруккку үөлээннээхтэрин түһээн көрөр. Ити эмиэ киһи биир уратыта.