Маныаха ыытыллар үлэ киһи доруобуйатыгар дьайыыта суох буолуутун хааччыйарга анаан, олохтоохтор туруорсууларынан бу күннэргэ Дьэлиҥдэҕэ Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университет Доруобуйа институтун научнай сотрудниктара: кардиолог, медицинскэй наука доктора Сивцева Анна Иннокентьевна, СР НА академига, профессор, медицинскэй наука доктора Кривошапкин Вадим Григорьевич, ревматолог быраас, старшай научнай сотрудник Максимова Светлана Семеновна, мединститут клиникатын оториноларинголога Сивцева Елена Николаевна, научнай сотрудник, терапевт Кривошапкина Марина Вадимовна, медицинскэй наука кандидата, инфекционист Саввин Реворий Григорьевич кэлэн үлэлээтилэр.

Олохтоох балыыһаҕа түһэн 700 нэһилиэнньэлээх нэһилиэк дьонун 60 бырыһыанын чинчийэн көрдүлэр, аныгы аппараттарынан сорохторго ыарыыларын тута быһааран, тутатына эмтээтилэр, сорохторун оройуон эмчиттэригэр көдөрүнэргэ эттилэр. Бу медицинскэй научнай кэтээн көрүү улуус дьаһалтатын (баһылык Александр Иванов) үбүлээһининэн ыытылынна. Улуус кылаабынай бырааһа Алексей Шестаков салайааччылаах Өлөөн быраастара кэлэн учуонайдарга көмөлөһөн, бэйэлэрэ билии эбинэн, үөрэнэн бардылар.

Билигин медицинскэй наука доктора Вадим Кривошапкин кэпсээнин истиэҕиҥ:

- Өлөөн Томтор Таас сэдэх баайдаах сиригэр ниобий хостооһуна ыытыллаары турарынан, манна биэс промышленнай хампаанньа үлэлиирэ былааннанар. 2018 сылтан саҕалаан хайаны байытар тэрилтэлэр күүстээх үлэни ыытан, аныгы технологияҕа, радиоэлектроникаҕа, ракета оҥоһуутугар, байыаннай техникаларга туттуллар ниобий, скандий, лантан, самарий элеменнэри хостуохтара. Хотугу сир прикладной экологияҕа институтун үлэһиттэрэ былырыын сайын манна кэлэн чинчийии ыытан барбыттара. Ол түмүгүнэн Томтор Таас учаастагар радиоционнай фон билиҥҥитэ нуормаҕа эппиэттэһэрин, хамныыр-харамайга куттала суоҕун бэлиэтээбиттэрэ. Сир баайын хостооһуҥҥа тулалыыр эйгэ киртийиэн сөп. Кэнники кэмҥэ үлэ ньымалара тубустулар, сайыннылар. Ол эрээри сыыһа-халты туттуу тахсан хаалыан сөп. Маныаха олохтоох былаас, депутаттаргыт толкуйданыахтарын наада. Баһылыккыт Александр Степанович олус көхтөөхтүк үлэлии сылдьар. Өскөтүн, сэдэх металл хостонуон иннинэ Прикладной экология института тулалыыр эйгэни үөрэтэр буоллаҕына, биһиги Дьэлиҥдэ төрүт олохтоохторун доруобуйаларын туругун кэтээн көрөбүт. Кэлин институт көрдөрүүлэрин кытта холбоон мониторинг оҥоруохпут. Хостуур үлэ саҕаланнаҕына, 3-5-тии сыл буола-буола бу дьоммут доруобуйатын бэрэбиэркэлиэхпит. Бу боппуруоска, «АЛРОСА» АК компанияҕа үлэлээбиппитинэн, биһиги улахан уопуттаахпыт.

Билиҥҥи кэтээн көрүүбүтүнэн, олохтоохтор оннук улахан дьарҕа буолбут ыарыылара суох, атын улуустары тэҥнээтэххэ, доруобайдар, эттэрэ-сииннэрэ чөл туруктаах. Хааннарын, биохимияны, анаалыстарын барытын илдьэ барабыт, куоракка лабораторияларга чинчийиэхпит. Барытын түмэн научнай отчуот оҥоруохпут, олохтоох дьаһалтаҕа, баһылыкка, Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр туттарыахпыт.

Билигин дьон ортотугар куттаныы, итэҕэйбэт буолуу баар эбит. Маныаха промышленнай тэрилтэлэр айылҕа харыстабылын сокуоннарын тутустахтарына, кэмигэр «рекультивация» (чөлүгэр түһэрии) үлэтин ыыттахтарына, ыарыы содуллара баар буолуохтара сатаммат диэн этэбин. Уопсастыбаннас, экологтаргыт маны кытаанахтык хонтуруолга тутуохтаахтар.

Көрдөрбүт олохтоохтор сүрүннээн орто саастаахтар. Кинилэргэ доруобуйаларын, билиҥҥи олорор олохторун-дьаһахтарын, тулалыыр эйгэ туругун, социальнай балаһыанньа туһунан анкета толорторбуттар. Маны барытын терапевт Марина Вадимовна Кривошапкина ноутбукка киллэрэн, нэһилиэнньэ доруобуйатын пааспарын оҥоруохтаах.

Үлэ бэтэрээнэ, таба иитиитигэр 30-ча сыл таһаарыылаахтык үлэлээбит Васильев Алексей Николаевиһы быраастар аппаратынан көрөн, сүрэҕэ ыалдьарын тута быһааран, балыыһаҕа киллэрэн эмтээн барбыттар. «Бэйэм куруук аҕылыыр этим. Быарыҥ улааппыт, тыҥаҥ мөлтөх диэтилэр. Бэйэм оройуоннааҕы балыыһаҕа былырыын эмтэнэн тахсыбытым. Куорат быраастарыгар, учуонайдарга бу эмтии сылдьалларыгар махтанабын, үлэлэрин сүрдээҕин билэллэр быһылаах дии санаатым», - диэн кини санаатын үллэһиннэ.

Василиса Романова, Евдокия Игнатьева УЗИ-га о.д.а. быраастарга сылдьан көрдөрүммүттэрин, медицина сайдыбытын сэргээбиттэрин эттилэр, доруобуйаларыгар бириэмэ булан кыһаналларыгар сүбэ-соргу ылбыттарын үөрэ-көтө кэпсээтилэр.

Эбэҥки духуобунай култууратын илдьэ сылдьар Дьэлиҥдэ олохтоохторо маннык үтүө сыһыаҥҥа махтанан «Долбор» оҕо үҥкүүтүн, «Аарык» норуот ансаамбыла кыттыылаах бэртээхэй кэнсиэр көрдөрбүттэриттэн учуонайдарбыт олус астыннылар, сөхтүлэр-махтайдылар.

Учуонайдар эппиттэрин курдук, саҥа үйэҕэ хоту сир уйан айылҕатыгар сыһыан лаппа уларыйыахтаах. Дьэлиҥдэ олохтоохторо биһиктэрин ыйаабыт сирдэригэр чэгиэн, чөл олохтоноллоругар, инникилэрэ кэскиллээх буоларыгар ананан тэриллибит научнай экспедиция үлэтэ көдьүүстээх буоллун.