н анньыммыт ыччаттар үгүстэрэ Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтонуутугар күүскэ үлэлээбиттэрэ. Саха автономнай республикатын тэрийсибиттэрэ, салайбыттара. Холобура, 1916 сыллаахха аатырбыт быраас Прокопий Сокольников бочуоттаах академик Эдуард Пекарскайга „сахаларга уобалаһы салайар кыахтаах дьон суох“ диэн муҥатыйан суруйбуттааҕа. Ол эрээри, история кэрэһилииринэн, быраас саҥатын дуораана сүтэ илигинэ, баара-суоҕа түөрт-биэс эрэ сылынан, бу куруһуокка уһуйуллубут Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов, Александр Попов курдук, эдэр дьон тыыллан-хабыллан тахсыбыттара. Итиэннэ, ууну-уоту уҥуордаан, автономияны туруулаһан, государственноһы олохтообуттара кэрэхсэбиллээх. Дьэ, Емельян Ярославскай, Серго Орджоникидзе, Григорий Петровскай, Георгий Охнянскай, о.д.а. курдук социал-демократтар өлбөт-сүппэт үтүөлэрэ-өҥөлөрө манна сытар. Историяттан көрдөххө, кинилэр тыыннаахтарын, кыахтаахтарын тухары бэйэлэрин үөрэнээччилэрин күүскэ өйөөбүттэрэ, республика атаҕар турарыгар сүҥкэн өҥөнү оҥорбуттара...
Бу 1917 сыл бастакы аҥарыгар түспүт хаартыскалара. Бары да биллэр дьон. Кинилэртэн Дора Самуиловна Жиркованы кытта, тыыннааҕар баттаһан, хаста да, Москваҕа, Дьокуускайга көрсөн кэпсэтэн турабын. Бэриниилээх коммунист, сырдык киһи этэ. Максим Аммосовы, Платон Ойуунускайы, Исидор Бараховы олус истиҥник ахтара.
Ойуунускайы „биһигиттэн биэс-хас сыл аҕа этэ, вечеринкаларга муннукка олорон тахсара, көргө-нарга соччо кыттыбат, өрүү тугу эрэ толкуйдуу, өрүү хоһоон суруйа сылдьара“ диэн ахтара. Аммосов Лениҥҥэ сылдьыбытын туһунан кэпсээбит ахтыытын „Чолбон“ сурунаалга таһаартарбытым. Бу боппуруоска биир кэмҥэ „Аммосов кырдьык Лениҥҥэ сылдьыбыт дуо?“ диэн улахан мөккүөр тахса сылдьыбыттааҕа.
Оттон Василий Иванович Шамшин – рабочай-революционер, бассабыык. Кини 1917 сыллаахха Томскай куоракка Ойуунускайы бассабыык партиятыгар киирэргэ мэктиэ биэрбит. Шамшин 1918 сыллаахха Колчак былааһын саҕана Новониколаевскайга (Новосибирскай) ытыллыбыт. Сандро Кецховелли Емельян Ярославскай кыыһа Марианнаны олус таптыыра үһү. Оннооҕор төрөөбүтүгэр Парижтан сибэкки сакаастаан бэлэхтээбит. Санаан көрүҥ, 1915 сыллаахха, Дьокуускайга Парижтан сибэкки сакаастыыры!
Манна даҕатан аҕыннахха, Марианна Емельяновна кэлин биллиилээх скульптор буолбута. Кини төрөөбүт дойдутун, куоратын кытта сибээһин хара өлүөр диэри быспатаҕа – Саха сиригэр үгүстэ кэлэ сылдьыбыта. Аҕатыгар анаан оҥорбут өйдөбүнньүгэ күн бүгүҥҥэ диэри кини аатын сүгэр музей тиэргэнигэр турар. Марианна Емельяновнаҕа 1963 сыллаахха Саха АССР искусствотын үтүөлээх деятелин бочуоттаах аата иҥэриллибитэ. Икки сыллааҕыта кини кыыһа Марианна Георгиевна Саха сиригэр кэлэн, ыалдьыттаан барбыта. Онон Ярославскайдар удьуордара ситимнэрин быспаттар.
Бу ыччаттар ортолоругар саха миллионер атыыһыта Гавриил Васильевич Никифоров-Манньыаттаах Уолун иккис уола Аркадий баара оччотооҕу политика уустугун ырылхайдык кэрэһилиир. Аркадий Никифоров – Аммосовтаах табаарыстара, Саха сиригэр комсомолу тэрийсибит киһи. Ыарыһах буолан, эрдэ өлбүт. Билиҥҥи Томпо улууһун Кириэс-Халдьаайытын ыччата Александр Федотович Попов сүрдээх сэмэй, улахан үөрэхтээх, Саха сирин биир биллиилээх бассабыыга киһи 30-с сыллар бүтүүлэригэр репрессияҕа түбэһэн суорума суолламмыта. Өлүөхүмэттэн төрүттээх Иван Петрович Редников – гражданскай, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылаахтара. Кадровай байыаннай суолун талан полковник сололоммута, биир кэмҥэ Саха АССР военкома буола сылдьыбыттааҕа.
Бу дьон ортотугар өссө биир Саха сирин историятын бэлиэ киһитэ баар. Ол – Андрей Васильевич Агеев. Кини революция саҕана Саха сиригэр – күлүүһэ суох хаайыы дойдутугар – сыылкаҕа олорбута. Оттон 1920-с сылларга соҕурууттан партийнай үлэҕэ ыытыллан суостаах-суодаллаах губчека председателинэн, БСК(б)П күбүөрүнэтээҕи бүрүөтүн чилиэнинэн үлэлээбитэ. Итиэннэ, Саха сиригэр гражданскай сэрии сылларыгар, улахан „хаҥас“ токурутуулары оҥорон, репрессиялары, хаан тохтуулаах алҕастары таһааран үлэтиттэн уһуллубута. Ол кэннэ киин Россияҕа төннүбүтэ уонна сотору ыалдьан өлбүтэ.

Егор ШИШИГИН,
Емельян Ярославскай аатынан Саха сирин норуоттарын историятын уонна культуратын холбоһуктаах государственнай музейын дириэктэрэ.

«Эдэр социал-демократ» куруһуок кыттыылаахтарын хаартыската:
Бастакы кэккэҕэ хаҥас уҥа олороллор: 1. Н. Познанская. 2. Н.А.Девяшина. 3. ?. 4. Женя Бик. 5. Маргарита Шелаховская. 6. Наташа Бик. 7. Мотя Мыльникова. 8. Клава Середкина. 9-10. Муся уонна Лиля Виленскэйдэр.
Иккис кэккэҕэ хаҥастан уҥа олороллор: 1. И.П. Редников. 2. Я.Проневич. 3. М.М.Константинов. 4. Г.О.Охнянскай. 5. Г.И.Петровскай. 6. Е.М.Ярославскай. 7. ?. 8. П.А.Слепцов-Ойуунускай.
Үһүс кэккэҕэ хаҥастан уҥа тураллар: 1. М.К.Аммосов. 2. Ольга Щербакова. 3. Ваня Буткевич. 4. Таля Атласова. 5. Бэла Альперович. 6. Мария Филиппова. 7. Вадим Бик. 8. Лия Цугель. 9. Галя Афанасьева. 10. Д.С.Жиркова. 11. А.В.Никифоров. 12. Сандро Кецховелли (политсыылынай) Ярославскайдар кыыстара Марианнаны көтөҕөн турар.
Төрдүс кэккэ хаҥастан уҥа тураллар: 1. Х.А.Гольдерберг (политсыылынай). 2. А.Ф.Попов. 3. Э.Проневич. 4. Мария Слепцова. 5. Зоя Васильевская. 6. В.И.Шамшин (политсыылынай). 7. В.А.Чаплинскай (политсыылынай). 8. Дима Ершов.