Сүүрбэ биэс сыл анараа өттүгэр Ленин болуоссатын уҥа өттүгэр турар Политическай сырдатыы дьиэтигэр, оччолорго итинник ааттанара, биһиги өрөспүүбүлүкэбит Хотугу норуоттарын Ассоциациятын тэрийэр мунньаҕа ыытыллыбыта. Маны оччолорго партия обкомун пропагандаҕа салаатыгар үлэлиир Алексей Александрович Томтосов, историческай наука кандидата, Саха государственнай университетын доцена Семен Николаевич Горохов уонна Андрей Васильевич Кривошапкин тэрийэн ыыппыттара. Бүгүн манна кинилэртэн Семен Николаевич Горохов уонна Андрей Васильевич Кривошапкин бааллар.

Ол саҕана, улахан уларыйыылар буолаары турар кэмнэригэр, бу тоҕоостоох, стратегическай суолталаах политическай быһаарыы этэ. Кэлин 90-с уонна 2000 сыллардаахха Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгүс кыһалҕалаах боппуруостарын туруорсууга итиэннэ сайдар кэскиллэрин уонна инники дьылҕаларын быһаарыыга олус туһалаах олук буолбута. Бу билигин даҕаны дьонугар-сэргэтигэр наадалаах тэрилтэ.

Бүгүн Хотугу норуоттар Ассоциацияларын үйэ чиэппэрэ кэриҥнээх үлэтигэр ситиспит түмүгүн туһунан этэр буоллахха, чахчы да улахан үлэ ыытыллыбыт. Дэлэҕэ даҕаны, Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттары, арктикатааҕы уонна хотугу сири-уоту өйөөһүҥҥэ Российскай Федерация субъектара ыытар тустаах тэрээһиннэрин туһунан кэпсэтиигэ Саха сирэ биир бастакынан ахтыллар.

Ол гынан баран, күннээҕи олох көрдөрөрүнэн, дьон бэйэтэ этинэн-хаанынан билбитинэн, Арктика проблемалара, арктика сирин-уотун туһаҕа таһаарыы, промышленноһы баһылааһын, экология, омук төрүт эйгэтин проблемалара, демография боппуруоһа, Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын интэриэстэрин көмүскээһин проблемата билигин даҕаны сытыытык турар. Сорох өрүттэргэ биһиги күүскэ үлэлэһиэх тустаахпыт. Тоҕо диэтэххэ, биһиги бэйэбитигэр туруоруммут бэлиэ көрдөрүүлэрбит туруктара суоҕа билиннэ. Өрөспүүбүлүкэ парламена Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар, бу сири-уоту сүүһүнэн, тыһыынчанан сыллар усталарыгар баһылаабыт дьон интэриэстэрин көмүскүүр, кинилэр төрүт олохторун сиэрин, омук быһыытынан ураты эйгэлэрин, культураларын уонна төрүт дьарыктарын харыстыыр, ону кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдэр туһугар чопчу хайысханы тутуһан үлэлиир, туох-ханнык иннинэ, федеральнай сокуон оҥорооччулары кытта. Ол эбэтэр, бу норуоттар ииттинэр дьарыктарын, культураларын, омук быһыытынан уратыларын көрдөрөр атын ханнык да солбуйар көрүҥнэри тобула иликпит. Бу Ил Түмэн үлэтин биир тутаах боппуруоһа.

Биһиги иннибитигэр турар иккис боппуруос – бу өрөспүүбүлүкэ толорор былааһа муниципальнай тэриллиилэри кытта бииргэ Хоту дойдуга дьон-сэргэ олоҕун чэпчэтэр туһугар саҥа суолу көрдөөһүҥҥэ, булууга ыытар чопчу үлэлэрэ. Культураны сайыннарыы – үчүгэй дьыала. Биһиги онно үчүгэй көрдөрүүлэрдээхпит. Ол эрээри бүтүн норуот проблемата аҥардас тэрээһиннэринэн эрэ быһаарыллыбат. Ол иһин биһиги бэйэбитигэр, толорор былаас, өрөспүүбүлүкэ парламенын иннилэригэр хаһаайыстыбаннай, айылҕа харыстабылын, сир боппуруостарыгар сыһыаннаах соруктары туруоруох уонна быһаарыах тустаахпыт.

Үһүс хайысха – культура, үөрэх уонна тыл политиката. Бу хайысхаҕа эмиэ өрөспүүбүлүкэ парламенын, толорор былаас, муниципальнай тэриллиилэр, уопсастыбаннай тэрилтэлэр, культура, үөрэх учреждениеларын иннилэригэр улахан соруктар тураллар. Бу эйгэҕэ биһиги Российскай Федерацияҕа инники күөҥҥэ сылдьааччыларга киирсибэппит. Бүгүн 2010 сыллаах биэрэпис статистиката көрдөрөрүнэн, Саха сиригэр эбэҥкилэр 5,6 бырыһыаннара бэйэлэрин тылларын төрөөбүт тылларынан билинэллэр. Оттон бүтүн Россия үрдүнэн – 12 бырыһыаннара. Эбээннэр, юкагирдар уонна норуоттар эмиэ маннык көрдөрүүлээхтэр. Ол иһин биһиги ыытар тэрээһиннэрбит, ылынар программаларбыт хас биирдии киһиэхэ тиийимтиэ гына өссө чопчуланан, тустаах түмүгү, тустаах көрдөрүүнү ситиһэргэ туһаайыллыахтаахтар.

Түмүкпэр, Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар эдэр бэрэстэбиитэллэригэр, Арктикаттан төрүттээх, олохсуйан олорор дьоҥҥо туһаайан этиэхпин баҕарабын. Бүгүн Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын Ассоциациятын үбүлүөйдээх үөрүүлээх мунньаҕар сэргээн, сэҥээрэн истэр элбэх эдэр дьону, Ассоциация 25 сылыгар уонна Арктика сылыгар аналлаах тэрээһиннэргэ аҕа көлүөнэни чиэстээхтик солбуйар ыччат тахсан эрэрин үөрэ көрдүм. Бу үтүө бэлиэ. Хотугу норуоттарга төрүт интэриэстэрин ханнык да кэмҥэ туруорсар дьоһун дьон мэлдьитин да бааллара. Ол Шалугиннар, Кейметиновтар, Николай Шемяков, Григорий Вельвин, Николай Товрат, Тэкки Одулок, Николай Тарабукин, Анна Мыреева, Василий Роббек. Ити курдук үүнэр көлүөнэҕэ суолу тэлэр, холобур буолар дьон аҕыйаҕа суохтар. Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар ыччаттара кинилэр суолларын батыһан, биир дойдулаахтарын туһугар туруулаһыахтара диэн эрэнэбин. Бу – өрөспүүбүлүкэ, Российскай Федерация эрэ буолбакка, Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар бэрэстэбиитэллэрэ атын норуоттары кытта бииргэ ылсан, бүтүн судаарыстыба таһымыгар таһааран быһаарыахтаах улахан суолталаах соруктара. Кинилэр төһөнөн дьоһуннаах, өй-санаа өттүнэн күүстээх буолуохтара, соччонон биһиэхэ барыбытыгар, сахаларга да, нууччаларга да, Хоту дойду олохтоохторугар барыларыгар үчүгэй буолуоҕа.

Саха Республикатын Ил Түмэнин аатыттан барыгытын Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын Ассоциациятын 25 сылынан эҕэрдэлиибин. Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана 2014 сылы Арктика сылынан биллэрэн, олус сөптөөх быһаарыыны ылынан, Хоту дойду сайдыытыгар бигэ олук уурулунна, сүрүн тутула быһаарылынна. Бу хамсааһын бүгүҥҥү күнүнэн түмүктэммэт. Утумнаах үлэ саҕаланар. Сахабыт сиригэр уонна тыйыс Хоту дойдуну сылаас тыыннаан, олохсуйан олорор норуоттарга туһаны эрэ аҕалыаҕа диэн эрэнэбин.