Саха тылын биһирэнэр учуутала Марианна Семеновна Маяровская ааҕааччылар кэмпириэнсийэлэрин салайан ыытта уонна “Норуот айымньытыттан силис тардан” диэн дакылаат аахта. Математика бастыҥ учуутала, СӨ үөрэҕин туйгуна Софья Афанасьевна Иванова “Айар уох таһымнааһына” диэн тиэмэнэн тыл эттэ. Кини К.Д. Уткин айымньыларыттан ыччаты иитиигэ дьүөрэлээх отучча ох тыллаах этиини сүүмэрдээбитин экраҥҥа тыктаран туран кэпсээбитэ олус интэриэһинэй буолла.

Көмпүүтэр технологиятын учуутала Борис Игнатьевич Иванов “К.Д. Уткин филосовскай эссетэ” диэн тиэмэнэн тыл эттэ. Оскуола дириэктэрэ Наталья Николаевна Бурнашева Ксенофонт Дмитриевич “Дьылҕам ытыга” кинигэтин ырытта.

Мин “К.Д. Уткин – муҥура биллибэт дириҥ, киэҥ таһымнаах улуу педагог уонна мындыр психолог” диэн тиэмэҕэ отучча мүнүүтэлээх дакылаат оҥордум.

Ксенофонт Дмитриевич киһилии киһи буоларын тус бэйэтин холобурунан көрдөрөр. Биһиги хайдах киһини иитэн таһаарыахтаахпытын чопчу ыйан биэрэр. (В.Б. Окорокова “Уйан кутум утаҕын кэлэр кэмҥэ уунуоҕум…” Дь. 2015.15, 16 сс.).Омук барыта үөрэхтээх. Саха үөрэҕэ диэн баар эбит. (“Сахаларга киһи өйдөбүлэ”. Дь.1997. 316 с.). “Наукаҕа үлэлиир сүрүн сыалым: эдэр ыччакка норуот муудараһын: өйүн-санаатын, итэҕэлин, үгэһин билиһиннэрэн киһилии киһи буолуохтарыгар баҕарабын”, – диир К.Д. Уткин. (“Анал”. Дь. 2008. 194 с.)

Ксенофонт Дмитриевич “Кулуһун сөрүө” диэн кинигэтэ (Дь. 1991. 190 с.) бэчээттэммитэ. Онно маҥнайгы кэмнээҕи хоһоонноро, ырыалара, поэмалара киирбиттэр. Ону саха норуодунай поэта Семен Титович Руфов үрдүктүк сыаналаабыта. Ити кинигэ “Иэс” диэн поэманан түмүктэнэр. Онно дьиэ кэргэҥҥэ оҕону иитиигэ туһалаах этиилэрэ бааллар.

Поэма иккис чааһыгар айылҕа киһини иитиигэ суолтатын, айылҕаттан ылбыккын иэс ылбыт курдук санаан олоруохтааххын, ону ыччат төлүүр эбээһинэстээҕин умнубатыгар сүбэлиир этиилэрэ бааллар. К.Д. Уткин киһи олоҕо утарсыылартан турарын, онно тирэҕирэн сайдарын бигэргэтэр.

Кэрэ икки, кэрэгэй икки –

Өрүү дьуккаахтыылар.

Сырдык суоҕа буоллар,

Күлүк даҕаны хантан кэлиэй.

Ол иһин ардыгар

Махтаныах санаабыт кэлэр

Мөкүгэ, үтүөнү үөдүппүтүгэр.

(“Педагогика мудрости” 6, 58, 59, 71 сс.).

Ыкка майгынныыр

Киһини көрүстэххинэ,

Киһи кыылтан тахсыбыта

Чахчы, кырдьык быһыылаах диэн

Итэҕэйэ саныыгын. (127 с.)

Нүһүлгэн саха норуотун учуутала курдук көстөр. Кини киһини, ордук ыччаты күннээҕи олоххо, үрдүк өйгө, толкуйга иитэр-үөрэтэр. Нүһүлгэн үөрэҕэ. “Филосов К.Д. Уткин – настоящий наставник молодежи, ваятель духовного мира юной личности, обладающий творческим горением, неустанной работой мысли, педагог огромной душевной щедрости, любви к детям, учащимся, студентам, безграничной верности педагогическому делу. Таков педагогический вектор философа, педагога, поэта К.Д. Уткина (“Педагогика мудрости”. 29, 80 с.).

Онон маннык хайысханан үлэлии, айа-тута сылдьар киһи ол санааларын барытын түмпүтэ “Саха толкуйа” диэн кинигэтигэр көстөн кэлэр.

К.Д. Уткин бэчээккэ саҥа бэлэмнээбит кинигэтэ – “Тумалаах долгуннар”. Кинигэ бастакы баһа “Үс Өргөн” диэн улахан айымньынан түмүктэнэр. Ааптар үрдүк өйгө сүгүрүйэр, бу куугунуур куйаартан кэлэн, норуокка сирдьит сулус буолар аналын уруйдуур.

Нүһүлгэн саха норуота бэйэтин ис дьиҥин уратытын, тылын, култууратын, өйүн-санаатын, итэҕэлин кэлэр үйэлэргэ тутан хааларын туһугар охсуһар буолан, бу сүрүн санаатыгар айымньыларын аайы эргиллэн кэлэ турар. Ксенофонт Дмитриевич элбэх киһини өйөөбүт, үгүс саҥаны күөдьүппүт, махталларын ылбыт киһи киэнэ килбиэннээҕэ. 1995 с. Саха сиригэр киэҥник биллибит, биһирэммит норуодунай педагогика аҕата Константин Спиридонович Чиряев туһунан “Түмүктээх айан” диэн 600-чэ страницалаах кинигэни баара-суоҕа үс ый иһинэн суруйан бэлэмнээбитэ. Бу – үрдүктэн үрдүк таһымнаах педагог эрэ киһи кыанар үлэтэ. 2001 с. СӨ үөрэҕин миниистирэ Николай Иванович Шарин туһунан 287 страницалаах “Кынаттаах дабаан” диэн кинигэни бэрт кылгас кэм иһинэн суруйан бэчээттэппитэ.

Норуодунай поэт Семен Титович Руфов Нүһүлгэн поэзиятын анаарыытыгар: “Поэт киһи аатын үрдүктүк тутар. “Оо, эн, киһи барахсан”, “Киһи буолуҥ”, “Киһи буолаар”, “Киһи тахсаарыҥ”, “Киһилээх сири булуохха” уо.д.а. хоһооннорун сөҕөбүн. Поэт киһи кэми-кэрдиини баһылыыр кыаҕын, айар дьоҕурун ордук өрө тутар эбит. Поэт оттубут уотун алгыһынан айар уоҕу көҕүлүүр” – диэн суруйбут.

Ксенофонт Дмитриевич олоххо тардыһыытын күүһүн, кыайар-хотор баҕатын кыаҕын сөҕөбүт. Кини учуонай буолан, киһи эрэ тиийбэт чыпчаалларыгар ытынна. Бэйэтэ этэринэн, “самообразованиенан”, бэйэтин баҕатынан тардыһан, эйгэтин кэҥэппит. Дьиэтээҕи бибилэтиэкэтигэр 4500 кинигэлээх. Олоҕу барытын ааҕан, наадалааҕын сурунан иһэрэ научнай үлэлэригэр көстөр. Биир итиччэ ахсааннаах кинигэни дойду араас бибилэтиэклэригэр сылдьан аахпыта буолуо диэн бүк эрэнэбин.

Билигин Нүһүлгэн олоҕун, айымньылаах үлэтин биэс учуонай үөрэтэ, ырыта сылдьар. Олортон филология билимин дуоктара, профессор Варвара Борисовна Окорокова “Уйан кутум утаҕын кэлэр кэмҥэ уунуоҕум” диэн үлэтэ бэчээттэнэн таҕыста. Мин бу ыстатыйаны суруйарбар ол кинигэни туһанным. Варвара Борисовна саха норуота махтанар сүдү кинигэтин суруйбут. Ол гынан баран,тахсыбыт ахсаана аҕыйаҕа бэрт эбит. “Бичик” кинигэ кыһата маассабай тираһынан бэчээттииригэр баҕарабыт. Саха сирин бары оскуолаларыгар дэлэгэйдик тиийэрин курдук.

К.Д. Уткин айымньыларын 20 сылынан – 20 учуонай, 50 сылынан 50 учуонай, аспирант үөрэтэр, ырытар буолуо. Оннук дириҥ, киэҥ, түгэҕэ көстүбэт, муҥура суох ис хоһоонноох үлэни үлэлээтэ.

Иккис “Уткин ааҕыыларын” аны 10 ыйынан, 2016 с. кулун тутар 1 күнүгэр ыытарга сүбэлэстибит. Онуоха диэри хас биирдии киһи Уткин кинигэлэрин 5 бырыһыанын, ол аата 3-4 кинигэни ааҕан бэлиэтэнэн кэлиэх буолла.

Түмүкпэр Марха орто оскуолатын кэлэктиибин көрдөһүүтүн өйөөн, улууспут баһылыга Борис Николаевич Попов бэс ыйын 15 күнүнээҕи уурааҕынан Марха орто оскуолатыгар К.Д. Уткин аата иҥэриллибитинэн, барҕа махталбытын тиэрдэбит.

 Герасим ВАСИЛЬЕВ, педагогика билимин хандьыдаата,

СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ.