Билигин бары таһымҥа киэҥ кэпсэтии, дьүүллэһии бара турар. Манан сибээстээн биһиги «Саха сирэ» хаһыат редакциятыгар сокуону оҥорор, ситэриилээх былаас уонна общество бэрэстэбиитэллэрин ыҥыран, бу тыын суолталаах боппуруос тула «төгүрүк остуол» ыыттыбыт.

Чокуур Гаврильев, «Саха сирэ» хаһыат кылаабынай редактора:
— Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайыннарыыны билигин икки хайысханан көрөллөр. Ол курдук, Дальнай Восток сайдыытын министерствота «Урутаан сайдар территориялар туһунан» (УСТ-лар) федеральнай сокуон барылын бэлэмнээтэ. Маны таһынан, Федерация Сэбиэтигэр иккис сокуон барыла оҥоһулла сылдьар. «Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы ураты усулуобуйаларын туһунан» диэн ааттаах. Бу докумуоҥҥа биһиги республикабыт урукку президенэ Вячеслав Штыров көҕүлээһининэн анал хамыыһыйа күүскэ үлэлэһэр. Биһиги бүгүҥҥү кэпсэтиибитигэр бу икки барылы тэҥнээн көрөн, туох уратылаахтарын, хайа сокуон барыла биһиэхэ ордук чугас уонна көдьүүстээх буолуоҕун ырытыахха, ааҕааччыларбытыгар тиэрдиэххэ.
Маныаха, бастатан туран, геополитика өттүттэн ылан көрүөххэ. Билиҥҥи кэмҥэ болҕомто тоҕо Дальнай Востокка ойуччу уурулунна уонна регион сайдыыта тоҕо тэтимнээхтик барыахтааҕый диэн боппуруос үөскээн тахсар.

Василий Иванов, «Билии» общество бочуоттаах президенэ:
— Урут сэбиэскэй былаас саҕана Сибиир, Дальнай Восток регионнара болҕомто киинигэр сылдьаллара, БАМ курдук тутуулар ыытыллаллара, Арҕаа Сибиир нефтээх, газтаах сирдэрэ баһыламмыттара. Олохсуйааччы, көһөн кэлээччи үгүс этэ. Оччотооҕу тутул эстибитин түмүгэр, киин сиргэ көһөн барыы элбээбитэ. Билигин Дальнай Востокка 6 мөл. эрэ киһи олорон хаалла. Көһөн барыы салҕанар. Оҕо төрөөһүнэ элбэҕэ суох. Арай Саха сирэ нэһилиэнньэтэ эбиллэр. Аны дойду европейскай өттүн айылҕатын ресурсата чарааһаата. Ол иһин аҕа баһылык Владимир Путин Дальнай Восток, Сибиир сайдыытын билиҥҥи үйэҕэ инники күөҥҥэ тутуохтаахпыт диэн ыйан-кэрдэн биэрбитэ. РФ президенин Анал суругар сөп түбэһиннэрэн, Дальнай Востогунан дьарыктанар саҥа министерство баар буолла.

Бастаан утаа Медведев манна кэлэн мунньах ыыппытыгар, Дальнай Восток, Байкал регионун сайдыытыгар 10 трлн 800 млрд. солк. көрөр туһунан кэпсэтии барбыта. Ол эрээри Олимпиада итиэннэ атын түгэннэр харгыстааннар, ити бырайыак кыайан олоххо киирбэтэ. Онно бастакы сиэртибэнэн Ишаевы үлэтиттэн уураппыттара. Билигин кини оннугар Дальнай Восток уокуругун сүрүннүү Юрий Трутнев кэллэ. Кини быһаччы салалтатынан билигин «Урутаан сайдар территориялар туһунан» сокуон барыла толкуйданна. Бу барыл түргэн барыһы ылар соруктаах. Ол быыһыгар региоҥҥа хас даҕаны куораты тэрийэн, балары сайыннарарга бары күүһү уурар былааннаахтар. Ол куораттарга СНГ дойдуларыттан ыччаты ыҥыран олохсутар баҕалаахтар. Бастакынан КНР этиилээх таҕыста. Ол курдук, бэйэлэрин харчыларын суотугар бэйэлэрин инженердэринэн тутуулары ыытар былааннаахтар.

Манна даҕатан эттэххэ, саҥа саппаастаах сирдэри туһаҕа таһаарыыга омук партнердара, чуолаан кытайдар переработканы бэйэлэрин дойдуларыгар ыыттарыахтарын баҕараллар. Оттон биһиги республикабыт президенэ Егор Борисов мэҥэ бырайыактарга переработканы миэстэтигэр ыытар соругу туруорар. Олохтоох дьону үлэлэтээри уонна бюджекка бөдөҥ нолуок киириитин ситиһээри.

Мин Федерация Сэбиэтин, ол эбэтэр Штыров сокуонун барылын ылан аахтым, сүрдээх улахан кээмэйдээх. Бу барыл биһиэхэ ордук чугас буолсу. Саамай сүрүнэ, киһиэхэ, олохтоох нэһилиэнньэ сайдыытыгар туһуламмыт.
Оттон бүгүҥҥү аан дойдутааҕы тыҥааһыннаах балаһыанньаны көрдөххө, АХШ европейскай государстволары кытары Россияҕа үпкэ-экономикаҕа маҥнайгы аан дойдутааҕы сэриини биллэрдэ. Биллэн турар, бу сокуоннар ити айдаан иннинэ оҥоһуллубуттара. Онон уларыйыы киирдэҕинэ, чуолкай хартыына көстөн кэлиэ. Биһиги бэйэбит күүспүтүгэр уонна сүрүн партнербутугар – кытайдарга эрэнэр буоллахпыт. Соҕуруу Корея, Япония АХШ союзниктара буоланнар, бу бырайыактарга кыттыахтара суоҕа.

Дьокуускайга буолаары турар мунньахха парламентарийдар, биһиги депутаттарбыт Штыров көҕүлүүр сокуонун барылын чопчулуохтара. Оттон Дальнай Восток министерствотын барыла Федерация Сэбиэтин сокуонун барылын иһигэр киирэн биэрэрэ ордук.

Петр Федоров, СР общественнай палататын гражданскай обществоҕа, олохтоох салайыныыга комиссиятын бэрэссэдээтэлэ:
— Мин санаабар, бу территорияларга, бастатан туран, Россия баай дьоно киириэхтээхтэр. Кинилэр манна үбү-харчыны кутуохтаахтар. Ол кутан үлэлээн-хамсаан, экономиканы сайыннаран бардахтарына, дьэ, атын дойдуттан киириэхтэрэ. Бу икки сокуон бырайыага – инникитин хайдах сайдан олорорбутун түстүүр улахан суолталаах докумуоннар.
Дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатыы, кэпсээһин кэмчи. Бу үтүмэн үгүс этиилэртэн биһиэхэ сыһыаннааҕын ылҕаан ылан туспа кэпсэтиини таһаарыахха. Холобура, айылҕа харыстабылын туһунан боппуруос олус кыратык сурулла сылдьар. Бу туһунан кэпсэтиини ыытар тоҕо сатамматый? Өскөтүн биһиги сыыһа-халты туттар, олорон биэрэр буоллахпытына, айылҕабытын сатаан харыстыахпыт суоҕа.

Общественность санаатын истиэххэ. Урут сэбиэскэй кэм саҕана бырайыак бөҕө оҥоһуллубута. Олору сөргүтүөххэ. Холобура, агропромышленнай комплекска Дьокуускай тула сытар уонча улууһу түмэн оһуобай экономическай зона оҥоруохха баар этэ. Маны үчүгэйдик дакаастаан тэрийиэххэ сөп. Аны тимир суол кэлбитинэн биһигиттэн тугу тиэнэн барыахтарай? Биһиги тугу утары уунабытый? Билиҥҥи туругунан, туохпут да суох. Манна эмиэ урукку барыйыактары хостоон таһааран олоххо киллэриэххэ баара. Холобур, Хаҥалас улууһугар брикетнэй фабрика оҥоһуллуохтаах этэ. Ону саҕалыахха. Нерюнгрига коксаланар таас чох баар. Ону туһаҕа таһаарыахха.
Аны туран бу оһуобай зоналарга биһиги нэһилиэнньэлээх пууннарбыт киирсиэхтэрэ. Ол туһунан бырайыакка туох да этиллибэтэх. Манна эмиэ күүскэ үлэлэһиэххэ.

Евгений Чекин, СР экономикатын министрин солбуйааччы:
— Сайдыылаах дойдуларга тэҥнэһэ сатыырбыт, биир өттүнэн, үчүгэй. Ол эрээри, саба быраҕан, Россия хаалан иһэр дойду диир сыыһа. Россия сирэ-уота киэҥ, ону сэргэ нэһилиэнньэтэ арҕам-тарҕам олорор. Бу уратыбытын учуоттуохпутун наада. Биһиги суолбут-ииспит суох буолан, кырдьык, инфраструктураны сайыннарыы өттүнэн, хаалан иһэбит. Ол иһин кэлиҥҥи кэмҥэ, ордук Дальнай Востогу сайыннарыы, олус сытыытык турар.
Билигин баар «Дальнай Востогу сайыннарыы» федеральнай тус сыаллаах программаны ылан көрдөххө, олоххо киириитэ бытаан. Мантан боппуруос үөскүүр: Дальнай Востогу биир кэлимник, ол эбэтэр бары эйгэни хабан туран, сайыннарар кыахтаахпыт дуо? Билиҥҥи туругунан, хомойуох иһин, суох. Онно үппүт-харчыбыт эппиэттэспэт. Ол иһин сайдыыны атын өттүттэн көрүөххэ наада.

Сирбит баайын туһанан, онно экономическай киини оҥорон, аан дойду ырыынагар тахсарбыт биһиэхэ туһаны эрэ аҕалыаҕа. Азия, Тиихэй океан дойдуларын ырыынагар киирсиэхтээхпит.
Ыаллыы сытар дойдуларбыт Япония буоллун, Кытай буоллун, Корея буоллун хайдах сайдыбыттарын көрө-билэ сылдьаҕыт дии. Бу дойдулар бары биир кэлимник буолбакка, инники сайдан иһэр территориялары (УСТ-лары) тэрийэн сайдыбыттара. Бу баар – уопут. Үөһэ үппүт-харчыбыт тиийбэт диэн этэн аһарбытым. Бу тиийбэт үппүтүн биһиги маннык анал территориялары тэрийэн, үлэлэтэн булуохтаахпыт. Олохпут уйгутун тупсарар туһугар. Бу территориялар инникиттэн инникигэ сылдьан экономика сайдыытыгар сүрүн күүс буолуохтаахтар. Билиҥҥитэ биһиэхэ сирбит баайа баар, оттон ону оҥорон таһаарарбыт быстар мөлтөх. Барытын тас дойдуга быһа таһаара олоробут. Ол иһин Федерация урутаан сайдар территориялары олохтуурга, онон экономиканы сайыннарыыга болҕомтотун уурар.

«Урутаан сайдар территориялар тустарынан» сокуон бырайыага – экономика өттүнэн өйдөнүмтүө уонна табыгастаах. Экономическай кииннэри тэрийиигэ бюджеттан кыра харчы барар. Маннык кииннэргэ нолуокка чэпчэтии, инфраструктура өттүнэн хааччыллыы, таможеннай өҥөнү судургутутуу көрүллэр. Ону таһынан инвестиционнай инфраструктура оҥоһуллар. Ол эбэтэр бөрөнү атаҕа аһатарын курдук, бу киин бэйэтэ сүүрэн-көтөн үбүлүүр тэрилтэлэри көрдүөхтээх.
Оттон «Дальнай Восток уонна Байкал регионнарын сайдыыларын түргэтэтэр ураты усулуобуйалар тустарынан» сокуон бырайыагын туһунан эттэххэ, манна социальнай эйгэ, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар кыһалҕалара, о.д.а. хайысха таарыллар буолан, биһиэхэ быдан чугас курдук. Мин бу сокуону атын өттүттэн көрөргө сүбэлиибин. Сокуон диэн аҥардас кумааҕы эрэ буолбатах эбээт. Сокуонунан сирдэтэн биһиги хас күн аайы кыра-кыралаан олоххо тугу эрэ киллэрэн иһиэхтээхпит. Ол өттүнэн көрдөххө, бу сокуоҥҥа суруллубуттан төһөтө олоххо киириэҕэй? Аны иккиһинэн, бу бырайыак сүрдээх киэҥ ис хоһоонноох уонна хас да докумуону илдьэ сылдьар. Маны концепция, программа уонна сокуон быһыытынан көрүөххэ сөп.

Сокуон бырайыактарыгар билигин министерстволартан, ведомстволартан, общественнай түмсүүлэртэн этиилэри хомуйа сылдьабыт. Саха сирэ экономическай зонаҕа кыайан киирбэккэ хаалар түгэнигэр хайдах буолабыт диэн уустук ыйытыы баар. Билигин ону үөрэтэ сылдьабыт. Өскөтүн республикабыт сырьевой донор эрэ быһыытынан хаалар буоллаҕына, нолуокка уларытыылары киллэрэр боппуруоһу туруоруохпут.

Августа Марфусалова, СР аҕыйах ахсааннах төрүт омуктар Ытык сүбэлэрин бэрэссэдээтэлэ:
— Соторутааҕыта эбэҥкилэр V съезтэрэ буолла. Онно дьон кэлэн үгүһү эттэ-тыынна. Эбэҥкилэр Соҕуруу Саха сириттэн саҕалаан Өлөөҥҥө тиийэ промышленность ыгыытыгар олороллоро дьэҥкэтик көстөн кэллэ, эттэринэн — хааннарынан бу дьайыыны биллилэр. Урут сэбиэскэй саҕана кэм балаһыанньа этэҥҥэ этэ. Аҕыйах ахсааннаах омуктар болҕомто киинигэр сылдьаллара, таба иитиитэ сайдара, сопхуостар үлэлииллэрэ. Билигин хайдах эрэ «аҕыйах ахсаан, сыыппара» сокуона үлэлииргэ дылы. Төһөнөн аҕыйаххын да, соччонон болҕомтоҕо ылыллыбат курдуккун. Мин ити икки сокуон барылын хара маҥнайгыттан кэтээн көрөбүн. Биллэн турар, бу икки сокуон үлэлиир бырааптаах. Ол эрээри ити эппиттэрин курдук, урутаан сайдар территориялар кэлимник көрүллэр сокуон чэрчитигэр киирэн биэриэхтээхтэр.

Аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар Дальнай Востогу европеецтардааҕар урутаан баһылаабыт буоланнар, бу сиргэ олоруу үгэстэрин, укулааттарын, быһата циркумполярнай цивилизация культуратын төрүттээтэхтэрэ. Уонна ол үгэһи хас эмэ үйэ тухары бүөбэйдээн илдьэ сырыттахтара. Мин кэлимник сайдыыны көрөр сокуон барылыгар этиилэрбин киллэрбитим. Аҕыйах ахсааннаах омуктар бэйэлэрин ииттинэр источниктарын сүтэриэ суохтаахтар. Билигин олохтоох дьон бырааба күөмчүлэнэр. Конституциябыт хас биирдии киһи быраабын хааччыйыахтаах. Быраап ситимэ сайдыбыт дойдуларыгар дуогабардарыгар олохтоохтор сөбүлэҥнэрэ суох ханнык да промышленнай баһылааһын барбата ыйыллар. Уонна саппаастаах сирдэртэн сорох ирээтин туһаналларыгар биэрэллэр. Оччоҕо бэйэлэрэ тэрилтэ тэринэн, предпринимательствонан дьарыктаналлар. Эбэтэр промышленнай компания салалтатыгар аҕыйах ахсааннаахтартан бэрэстэбиитэл баар буолуохтаах. Урут, уонча сыллааҕыта «О недрах» сокуон 41 ыстатыйатыгар олохтоох нэһилиэк сайдыытыгар бырыһыан төлөнүөхтээҕэ ыйыллара, билигин ол суох. Мин санаабар, бу сокуоннар хойутаан оҥоһуллан эрэллэр. Сүрүннээн, киин правительство улахан бизнескэ барыстаах, кинилэри өйүүр нуормаламмыт акталар ылыллыыларын ситиһэ сатыыр курдук көрөбүн.

Биһиэхэ республикаҕа этнологическай экспертиза ыытар туһунан сокуон ылыллыбыта тоҕоостоох. Билигин Канкуннааҕы ГЭС, Алдан — Өлүөхүмэ туһаайыытыгар ЛЭП тутуллуута дьүүллэһиигэ сылдьар. Алдаҥҥа 4 община сиринэн ИСТА нефть турбатын ситимэ ааһар, сүрүн дьарыктара хааччахтанна. Булчуттар киискэ сылдьыбат туруктаннылар, кыыл-сүөл аҕыйыыр. Холбоон кинилэргэ промышленниктар 10 мөл. солк. толуйаллар, онтулара биирдии общинаҕа 2 мөл. солк. эрэ тиксэр.
Сокуон барылыгар бизнес уонна төрүт олохтоохтор хардарыта сөбүлэһиилэрэ ыйыллыахтааҕын туруорсабыт. Бизнес экологичнай буолуутун ситиһэ сатыыбыт да, биһиги этиилэрбит санаа хоту учуоттамматтар. Онон сокуон барылыгар общественность күүскэ этиниэхтээх, харса суох туруорсуохтаах.

Михаил Соломонов, ХИФУ Региональнай экономикаҕа институтун ОДьКХ уонна тутуу экономикатыгар отделын салайааччыта, экономическай наука кандидата:
— Ресурса тиийбэтэ эмиэ баар. Барытын хостоон кэбиһэрбит эмиэ табыллыбат. Билиҥҥи туругунан сиэннэрбитигэр, хос сиэннэрбитигэр тыа хаһаайыстыбатыттан ураты тугу да хаалларбат кутталлаахпыт. Ол туһунан өрүү саныахпыт.
Наука күн-түүн сайда турар. Олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыырбыт, сайдарбыт эмиэ наада эрээри, үөһэттэн этилиннэ да барытын киллэрэн иһэрбит эмиэ табыллыбат. Бу сокуон бырайыактара оҥоһуллуохтарын иннинэ бэйэбит санаабытын этиэхтээх этибит. Ол эрээри билигин да хойут буолбатах, хоҥнон эрэр поезка үктэнэр кыах баар. Үлэ саамай сүрүнэ бытархайыгар сытар. Ол иһин ымпыгар-чымпыгар тиийэ ырытыахха наада, хас биирдии тылыгар тиийэ. Манна айар коллективтары үлэлэтиэххэ.

Аны Саха сирэ бу урутаан сайдар территориялар ахсааннарыгар киириэ суоҕа диэн куттал баар. Ол иһин бу биир кэлимник көрөн сайыннарыы биһиэхэ быдан туһалаах дии саныыбын. Бу бырайыактар иккиэн бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэр сокуоннар. Россияҕа урутаан сайдан иһэр экономическай территориялар номнуо быһаарыллан тураллар. Саха сирин Арҕаа, Соҕуруу өттө уонна тимир суол кэлбитинэн Дьокуускай – Магадан суола бу территорияларга киирэр. Онтон атыттар туора сотуллан хаалаллар. Ол иһин республикабыт президенэ Арктика сылын биллэрдэ. Манна болҕомто тардаары.

Владимир Прокопьев, Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:
— Историяттан саҕалаатахха, биһиги республикабыт Хотугу сири сайыннарыыга аналлаах сокуоннар ылыллыыларын мэлдьи туруорсар, көтөҕөр. Өйдүүргүт буолуо, Уһук Хоту сирдэргэ оройуоннааһын туһунан федеральнай сокуон барыла оҥоһуллубута, дьүүллэһии бөҕөтө барбыта. Ол эрээри, хомойуох иһин, салгыы өйөбүлү ылбатаҕа. 2000 сыллар ортолоругар федеральнай уокуруктар тэриллибиттэринэн сибээстээн, Дальнай Восток сайдыытын туспа көрүөххэ диэн боппуруос күүскэ көтөҕүллүбүтэ. 2009 сыллаахха Госсовет мунньаҕын түмүгүнэн Путин сорудах биэрэн, сити сыл Дальнай Восток, Байкал регионун социальнай-экономическай сайдыытын стратегията олохтоммута. Аны 2012 сыллаахха биһиги урукку президеммит В.Штыров көҕүлээн Федерация Сэбиэтигэр туспа сокуон оҥорууга анаан-минээн рабочай хамыыһыйа тэриллибитэ.
Бу сокуон барыла балачча кэм устата дьүүллэһиигэ сылдьар. 2013 сылга алтынньыга субъектар парламеннарыгар тарҕаппыттара. Биһиги өттүбүтүттэн хаста да этиилэри киллэрбиттэрэ. Оттон Ил Түмэн бэһис ыҥырыыта үлэтин саҕалаабытыгар спикер А.Н.Жирков тута бу барылга улахан болҕомтону ууран, сиһилии үлэлэһэргэ рабочай хамыыһыйаны парламент иһинэн тэрийбитэ. Этиилэрбитин барытын түмэн Федерация Сэбиэтигэр ыыппыппыт. Инньэ гынан бүтэһик вариаҥҥа республика кэккэ этиилэрэ учуоттаннылар. Концепцията балачча уларыйбыт. Бу Штыров көҕүлүүр барыла олох бары хайысхатын кэлимник таарыйарын этиэххэ наада. Ол курдук, норуот хаһаайыстыбатын салаалара, промышленнай сектор сайдыыта, производственнай кыамтаны үрдэтии, инвестицияны тардыы, социальнай боппуруостар — ол барыта нэһилиэнньэ олоҕун өрө көтөҕүүнү, регион инфраструктуратын кэлимник сайыннарыыга туһуланаллар. Итиэннэ нолуок сокуоннарыгар, бюджеттар икки ардыларынааҕы сыһыаҥҥа уларытыылары киллэрэн биэрэр.

Дальнай Восток сайдыытын министерствота ааспыт сыл бүтүүтүгэр урутаан сайдар территорияларга сокуон барылын бэлэмнээтэ. РФ правительствотын кулун тутар 20 күнүнээҕи мунньаҕар сөбүлэһиини ааста. Бу икки барыл уратылара диэн, Штыров киэнэ региону кэлимник сайыннарар, экологияттан, социальнай боппуруостан саҕалаан барытын хабар. Оттон анараа бырайыак быһаччы тустаах территориялары сайыннарары чопчулуур. Онно ханнык территориялар (регионнар) киирэллэрин РФ правительствота сүүмэрдиир. Ахсааннара ыйыллыбатах. Ол эрээри бу сокуон барылыгар көрүллэринэн, анал боломуочуйалаах уорган баар буолуо, онтуҥ киэҥ боломуочуйаланыахтаах. Урутаан сайдар территориялар киниэхэ быһаччы бас бэринэр буолаллар. Бу барыл, дьиҥэр, куһаҕана суох. Ол эрээри, биһиги санаабытыгар Федерация Сэбиэтин сокуонугар биир раздел буолан киирэрэ быдан ордук. Федерация Сэбиэтин барыла бигэргэнэр түгэнигэр улахан хамсааһын тахсыаҕа. Онон биһиги бу бырайыагы өйүүбүт, киэҥ истиилэри оҥорон, эбии этиилэри түмтүбүт. Быһаарыылаах кэпсэтии муус устар 3-4 күннэригэр Дьокуускайга буолаары турар.