Маныаха табахсыт ахсаана аҕыйыырыгар 2013 с. бэс ыйын 1 күнүттэн күүһүгэр киирбит табаҕы утарар сокуон оруоллааҕа саарбаҕа суох. Общественнай миэстэлэргэ табахтааһыны уонна табах рекламатын бобуу, сигарета хаатыгар киһини дьулатар хартыыналар ойуулааһын туһалаан эрэрин бэлиэтииллэр.

Биллэрин курдук, бу дьыл бэс ыйын 1 күнүттэн ыраах айанныыр поезтарга, кафеларга, рестораннарга, бардарга, гостиницаларга табаҕы атыылааһын бобулунна. Ону таһынан маҕаһыыннарга табахтан оҥоһуктары аһаҕастык ууруу көҥүллэммэт. Оттон киоскалар кырачаан түннүктэригэр «Сигарет нет и не будет» диэн атыыһыттар илиилэринэн суруйбут табличкаларыгар иҥнэ түһэр буоллубут. Омук экспертэрэ Россия сокуона, Европа дойдуларын кытары тэҥнээтэххэ, олус кытаанаҕын сүөргүлээбиттэрин да иһин, маннык бобуулар, хааччахтааһыннар үтүө түмүктэрдээх буолуохтарыгар эрэл баар.

Ол гынан баран, Москва тута тутуллубатаҕын кэриэтэ, биир-икки сокуонунан табахтааһыны букатыннаахтык бопсор хайдах да кыаллыбат.

Саҕалааһын баар буолла, салгыы хайдах охсуһуохха, өссө ханнык дьаһаллары ылыныахха? Бу боппуруостары нэһилиэнньэ киэҥник дьүүллэһэр. Ким эрэ бэркэ сэҥээрэр, ким эрэ хара ааныттан утарсар.

Сыананы ыаратыахха?

Саарбаҕалыыр, итэҕэйбэт дьон саҥа ылыллыбыт дьаһаллар түргэн түмүктэри биэрэ охсубаттарын, бопсуу уонна куттааһын «тиһэх кыланыыга» хаһан да тэҥнэһиэ суоҕун туһунан кэлиилии кэбэ тураллар. Бопсууну уонна ыстараабы уруккуттан туһанар атын дойдулар уопуттарыттан көрдөххө, сигарета сыанатын үрдэтии, общественнай миэстэлэргэ табаҕы тардыыны бопсуу, ыстарааптааһын табахсыттар ахсааннарын аҕыйатар күүстэрэ муораҕа хааппыла тэҥэ. Төттөрүтүн, «бобуулаах ас минньигэс» диэн былыр-былыргыттан кэлбит быраабыла билигин да «оонньуур».

Табахсыт киһи бэйэлээх бэйэтин илиитинэн олоҕун кылгатарын, никотин тыҥа искэнигэр уо.д.а. ыарыыларга тиэрдэрин туһунан этэн-тыынан биэрэбит. Бу тылларга сорохтор кымаардан да кэрбэт курдук тутталлар. Хомойуох иһин, үгүс киһи кэнэҕэски ыччаттарын доруобуйатыгар охсуулаах буолуон туһунан толкуйдаабат, күннээҕинэн олорор. Эдэр киһи: «Билигин табахтыахха сөп, буортулаах буоллаҕына да, уонча сылынан эрэ биллиэҕэ», - диэн кэнэнник сананан, быстахтык быһыыланар. Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн кытаанах бопсууну көрсүөн наада.

Экспертэр санааларынан, табахсыттар ахсааннарын салгыы аҕыйатыыны экономическай дьаһаллары ылыныынан эрэ ситиһиэххэ сөп. Онуоха «бопсуу дьаһалларынан табаҕы тардыы таһымын быһа холоон 25 бырыһыан кыччатыахха сөбүн уонна салгыы акциһы үрдэтиэххэ наадатын аан дойду практиката көрдөрөр», – диэн бигэтик этэллэр.

2015 с. Россияҕа табах сыанатын 110 солкуобайга тириэрдэргэ былаанныыллар. Бу быһа барыллаан сыана. РФ доруобуйа харыстабылын министрэ Вероника Скворцова биир хаа сыанатын 220 солкуобайга тириэрдэргэ этии киллэрдэ.

Компаниялар тохтуур санаалара суох

Табахсыттар маннык түргэн түмүктэрин баар буолбуттарыгар эмиэ итэҕэйбэттэр. Нэһилиэнньэттэн оҥоһуллубут ыйытык «тупсарыллыбытын» бэлиэтииллэр. Табах бородууксуйатын оҥорон таһаарыы маассабайдык аҕыйатылла илик. Россияҕа 2011 с. – 404,5 млрд, 2012 с. – 410,2 млрд устуука сигарета уонна папироса оҥоһуллан тахсыбыт. Оттон 2013 сыл тоҕус ыйыгар сигареталары оҥорон таһаарыы 5,2% аҕыйаабытын үрдүнэн, тастан киллэриллэр бородууксуйа ахсаана өссө элбээбит.

Мантан көстөрүнэн, бопсор уонна экономическай дьаһаллар өссө да ситэтэ суохтар. Россияҕа эдэр көлүөнэни табахха букатын чугаһаппат туһунан өссө кытаанах дьаһаллар ылылыннахтарына эрэ, табахсыт ахсаанын аҕыйатыы үлэ көдьүүстээҕэ биллиэҕэ.

Сорох регионнарга үлэни биэрээччилэр маннык дьаһаллары ылар туһунан толкуйдууллар:

- Куһаҕан дьаллыктан аккаастаммыт үлэһити бассейҥҥа босхо сырытыннарарга;

- коллектив иһигэр өссө ханнык эмит чэпчэтиилэри (холобур, бириэмийэлэри) көрөргө:

- табахтаабат дьонҥо бээтинсэҕэ үлэ чааһын чаас аҥарынан кылгатарга,

- табаҕы оҥорооччуларга анал нолуогу эбии киллэрэргэ, Интернеттэрин араарарга,

- табахсыттар куһаҕан дьаллыктарын быраҕалларыгар психологическай тренинҥэ баҕа өттүлэринэн сылдьалларын хааччыйарга:

- үлэни биэрээччи үлэһитэ чаас аайы табахтыырын хонтуруоллаатын, күҥҥэ иккитэ эрэ уонна чопчу биир кэмҥэ табахтаатын. Оттон эбиэт кэмигэр -- төһөнү баҕарарынан.

Маннык көстүүлэр биһигини үөрдүөхтэрэ

Табахтааһыны утарар сокуоннар күүскэ үлэлээтэхтэринэ, биллэн турар, олох-дьаһах араас көстүүлэрэ биллэ тупсуохтара. Доруобай эрэ киһи обшество олоҕунан олорорун, дойду сайдыытын түстэһэр кыахтааҕын учуоттаан, аҥардас доруобуйа харыстабылын өттүнэн эрэ ылан көрдөххө:

- Шотландия учуонайдара сабаҕалыылларынан, общественнай миэстэлэргэ табахтааһыны бобуу оҕо күн сиригэр болдьоҕун иннинэ кэлиитин ахсаанын 10 бырыһыан аччатыаҕа;

- астманан эмсэҕэлээн балыыһаҕа киирэн эмтэнэргэ күһэллэр оҕо ахсаана аҕыйыаҕа;

- табахсыт эмсэҕэлээбит уорганнарын уонна да атын содуллары табахха ойууламмыт графическай уруһуйдарга көрөн, хаһан да табахтыы илик киһи туттунуо;

​ 2007 с. Англияҕа общественнай миэстэҕэ табахтааһын бобуллубутугар сүрэх тииһигин ахсаана биир сылынан – 10%, оттон Шотландияҕа 14% аҕыйаабыта.

​  Сокуон олоххо киирэригэр бүттүүн сомоҕолоһон туруннахпытына, сүүрбэччэ сылынан үчүгэй доруобуйалаах, чөл өйдөөх-санаалаах оҕолор төрүөхтэрэ.

х х х

Аҕыйах кэм иһигэр табахтааһыны бопсор сокуон киирбитин туһунан дьон туох санаалааҕын ыйыталастым:

– Табахтааһыны бобуу курдук туһата суох сокуоннары ылыныах кэриэтэ, араас собуоттары утары охсуһуох этилэр. Кинилэр табахсыт киһитээҕэр элбэх буортуну тулалыыр дьон доруобуйатыгар уонна экологияҕа оҥороллор. Табаҕы утары охсуһуоххутун чахчы баҕарар буоллаххытына, табахсыт дьоҥҥо анал миэстэлэри элбэҕи оҥоруҥ.

​ Табах сыанатын төһө да үрдэттэхтэринэ, табахсыт киһи табаҕын син биир атыыласпытын курдук атыылаһыа, ол оннугар атыҥҥа кэмчилиэ.

​  Саамай сөптөөх сокуон үлэлээн эрэр диэн олус үөрэбин. Америкаҕа уонна Европаҕа артыыстар табахтыыр кадрдарын быһан ылан быраҕан кэбиһэллэр. Куоска уонна кутуйах мэниктээн табахтаан тахсалларын туһунан Том уонна Джерри туһунан мультик киинэлэри эмиэ көрдөрбөт буолбуттар. Оттон биһиэхэ хайдаҕый? Соторутааҕыта аҕай киин телевидениеҕэ көстүбүт «Оттепель» киинэҕэ табахтаан бусхатан да биэрбиттэрэ. Омуннаан эттэххэ, киинэни көрө олорон мэйиим эргийэр курдук буолара.

​  Табахтыыр атын сири оҥоруохха дииллэрин мин эмиэ өйдөөбөппүн. Сайдыылаах дойдуларга маннык анал миэстэлэр олох аҕыйахтар, тарбахха баттаналлар үһү. Атын киһи табахтыырыттан мин доруобуйам тоҕо айгырыахтааҕый? Мин оҕобун кытары биир да общественнай миэстэҕэ сылдьар, ханна эрэ олоро түһэн аһыыр кыаҕым суох. Биһиги туспутунан ким да толкуйдаабат. Кафелар уонна рестораннар хаһаайыттара сылдьар киһи уонна барыстара аҕыйыырыттан куттаналлар. Куһаҕан дьаллыкка ылларбыт киһи бэйэтэ эрэ эмсэҕэлээтин!

​ Сыаната ыараатаҕына даа? Төттөрү буолар ини. Холобур, мин сөбүлүүр табаҕым сыаната ыараабытын да иһин, табахпын ыллым да кыайан бырахпаппын, атын чэпчэки сигаретаҕа көһүөм турдаҕа. Биллэрин курдук, чэпчэки сыаналаах хаһан да үчүгэй буолбат. Ол түмүгэр мин уруккутааҕар элбэх буортуну ылыам турдаҕа. Киһи бэйэтиттэн тутулуктаах. Кини табах буортутун эт мэйиитинэн өйдүү илигинэ, кыайан бырахпат. Сырдатар-сэрэтэр үлэни элбэхтик ыытыахха наада.

Ордук ыччаттарга, үүнэр көлүөнэҕэ. Бэйэҕит көрбүккүт, соторутааҕыта кыра оҕону табахтатан баран, Ватсабынан ыыппыттара. Ону сокуону утары бырачыастааһын биир көрүҥүн курдук ылыммытым. Баҕар, сыыһарым буолуо. Дьиҥэр, саха омугун түһэн биэрдибит. Ол иһин, бу сокуоннар биһиэхэ, дьаарай табахсыттарга буолбакка, оҕолорго, ыччаттарга туһалаах буолуохтара. Онно эрэниэхпин баҕарабын.

Манна даҕатан эттэххэ, биир киһи «Табах буортутун туһунан суруйуулары табахтаабат, бэйэтин доруобуйатыгар чахчы кыһанар эрэ киһи ааҕар. Оттон табахсыт киһи онтон кыыһырар, билэ-билэ билбэтэҕэ, көрө-көрө көрбөтөҕө буоларын ордоруоҕа. Онон матырыйаалыҥ төбөтүн «Табах туһата» диэн төбөлөө. Элбэх киһи ааҕыаҕа», – диэн сүбэлээтэ.

Доруобуйа харыстабылын бүтүн аан дойдутааҕы тэрилтэтин чахчытынан, табахтан сыл аайы аан дойдуга 6 мөл. киһи (ол иһигэр табахтаабат, ол гынан баран сигарета буруотун эҕирийэргэ күһэллэр 600 тыһыынчаттан тахса киһи) өлөр. Бу көстүүнү суох оҥорботохпутуна, 2030 сылга куһаҕан дьаллык сыл аайы 8 мөл. курдук киһи олоҕун илдьэ барыаҕа.