Биһиги ортобутугар сири сиксигинэн сылдьан, архыыптары хасыһар, историяны чинчийэр уонна саҥалыы хараҕынан көрөр дьон аҕыйаҕа суох. Холобур, СӨ үтүөлээх бырааһа, доруобуйа харыстабылын туйгуна, үрдүк категориялаах быраас, өрөспүүбүлүкэтээҕи 2 №-дээх балыыһа-Суһал медицинскэй көмө киинин (балыыһа аата элбэхтик уларыйбытынан, мантан салгыы билиҥҥи аатын ыллыбыт) методист-бырааһа Семен Семенович Аргунов өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа тэриллибит историятыгар ураты көрүүлээх.

Семен Аргунов Саха государственнай университетын медицинскэй факультетын бүтэрэн баран, эмчит үлэтин өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаттан саҕалаабыта, кылаабынай бырааһы солбуйааччыга тиийэ үүммүтэ. Онтон 20 сыл санитарнай авиацияҕа начальнигынан үлэлээн баран, аан бастаан үлэлээбит балыыһатын историятын чинчийэр улахан эппиэтинэһи бэйэтигэр ылыммыта.

Семен Семенович этэринэн, Саха сирин биир улахан балыыһатын историята балачча дьэҥкир эрээри, балыыһа аан бастаан аһыллыбыт сылынан ханнык кэми ааҕарга мөккүөрдэр бааллар. Элбэх дьүүллэһии уонна учуонайдар сылыктааһыннарынан, балыыһа историятын 1900 сылтан саҕалыырга диэн санаа үөскээбитэ. Саха сирин доруобуйатын харыстабылын историятын үөрэтиигэ соҕотох учуонай, медицинскэй наука доктора Валериан Николаев кыттыылаах дьүүллэһиигэ итинник түмүккэ кэлбиттэрэ. Манна даҕатан эттэххэ, Саха сирин балыыһаларын историяларын үөрэтии 1985 сылтан өрөспүүбүлүкэтээҕи 2 №-дээх балыыһаттан саҕаламмыта, дьоһуннаах кинигэ бэчээккэ тахсыбыта.

«Бастатан туран, бу эмп тэрилтэтин историятын үөрэтэргэ балыыһа аата сотору-сотору уларыйбыта буккууру таһаарар. Өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа саҕаланыытын 1900 сылынан киллэрдэхпитинэ, ол историяҕа хаалыан сөп. Ол гынан баран, элбэх архыыбы хасыһан үлэлии сылдьан биири өйдөөтүм: историяны история буолбакка, киһи оҥорор эбит. Биһиги түмүктээһиммит бүтэһиктээх буолбатах. Өссө биир ирдэбили Санкт-Петербурга ыыттыбыт. Бигэргэтэр эппиэт кэллэҕинэ, 2015 с. балыыһа тэриллибитэ 115 сылын бэлиэтиэхпит», – диэн Семен Аргунов бэйэтин бэлиэтээһиннэрин чопчулуур.

Мантан салгыы Семен Семенович кэпсээнин истиэҕиҥ:

– «Уобаластааҕы балыыһа» диэнинэн норуокка биллэр биир кырдьаҕас балыыһаны өрөспүүбүлүкэҕэ билбэт киһи суоҕа буолуо. Дьэ, «уобаластааҕы» хаһан, туохтан сиэттэрэн үөскээбитин туһунан кылгастык билиһиннэрэр буоллахха, бу балыыһа куорат балыыһатын кытары биир ситимнээх.

Ол курдук, Саха кыраайа, 1805 с. ыраахтааҕы дьаһалынан, Иркутскай губернияҕа бас бэринэр Саха уобалаһынан буолбут. 1805 c. от ыйын 31 күнүгэр Александр I Дьокуускай уездка медицинскэй чыыннары аныыр туһунан ыйааҕы таһаарбыта биллэр. Ыйаах быһыытынан, Зашиверскайга (Дьааҥы комиссарствота), Оленскайга (Бүлүү), Орто Халыма куоратыгар (Халыма комиссарствота) уонна Өлүөхүмэ куоратыгар биирдии эмчити уонна кини үөрэнээччилэрин аныыр туһунан этиллэр. Ону таһынан ити ыйаах Саха уобалаһын сүрүн эмчитин (главный медик области) уонна Дьокуускай уокуругар (Дьокуускайга кииннээн) уокурук эмчитин, кини биир үөрэнээччитин, куорат эмчитин уонна кини икки үөрэнээччитин дуоһунастарын бигэргэппит.

Бу иннинэ, 1801 с. Дьокуускай куорат кулубата Яков Попов Иркутскай губернаторыгар кырдьаҕастарга уонна кыамматтарга балыыһа тутарга этии киллэрэ сылдьыбыт. Өссө онно 1000 солкуобайы анаабыт. Ол гынан баран, биллибэт төрүөттэринэн, тутуллубатах.

Саха сирин Национальнай архыыбын матырыйаалларыттан көрдөххө, Дьокуускай куоракка 1812 с. «гражданскай» диэн ааттаах балыыһа «Манастыыр күөлүн» кэтэҕинэн турбут эбит. Ол гынан баран, сурукка араастык ааттанар. Холобур, «гражданскай», «градскай», «городовой», «больничнай» диэн. Мантан көрдөххө, Дьокуускай куорат балыыһатын историята 1812 сылтан саҕаланыан сөп курдук.

Маны таһынан Саха сирин биллиилээх архивиһа А.А.Калашников «Якутия-хроника, факты, события» диэн биэс туомнаах кинигэтин бастакы туомун 181 сирэйигэр «Дьокуускайга 40 куойкалаах маҥнайгы балыыһа 1843 с. аһыллыбыт уонна ол сылга 846 ыарыһах эмтэммит» диэн суруйбут.

1812 с. баар балыыһа уонна бу ыйыллыбыт балыыһа иккиэн биир буолуохтарын сөп – гражданскай балыыһа диэн куорат балыыһатын уонна уобаластааҕы балыыһа төрүттэрэ. Тоҕо диэтэххэ, ол саҕана Дьокуускай куоракка соҕотох биир эрэ балыыһа баара.

1843 с. аһыллыбыт балыыһаҕа аптека маҥнайгы күнтэн баар эбит. Иккиэн Иркутскай иһинэн тэриллибиттэр. Онтон 1900 с. уобалас бырабылыанньатыгар бэриллибиттэр. 1898 с. Дьокуускайга Пророков аптеката (маҕаһыын) аһыллыбыт. Саха уобалаһыгар ХIХ үйэҕэ Иркутскайтан приказной балыыһалар аһыллан үлэлээбиттэр, кинилэр үптэриттэн харчыланан, астанан-таҥастанан, оттон уобалас хоту өттүнээҕи балыыһалар олохтоох нэһилиэнньэ үбүнэн тутуллан, үлэлээн-хамсаан олорбуттар эбит.

Бу барыта Саха сиригэр медицина сайдыытын бастакы хардыытынан буолар.

Онтон иркутскайдар 1895 с. олунньу 27 күнүн 134 нүөмэрдээх уураахтарынан уонна Ис дьыала министерствотын 1899 с. 154 №-дээх дьаһалынан Дьокуускайдааҕы үһүс разрядтаах гражданскай балыыһа туох баар хамсыыр-хамсаабат баайын-дуолун, малын-салын кытары Иркутскайтан таһаарыллан, Саха сирин уобаластааҕы бырабылыанньатыгар, кини үбүлээһинигэр бэриллибитэ.

Мантан ыла уобаластааҕы балыыһа үлэтэ-хамнаһа, историята саҕаламмыта диэххэ сөп. 1906 с. фельдшерскэй оскуола аһыллыбыта. Учууталларынан гражданскай балыыһа быраастара ананаллар. 1908 с. балыыһа олбуорун иһигэр биэс саҥа корпус: хирургическай, сыстыганнаахтар, психиатрическай, сифилитическэй уонна олорор дьиэ тутуллар. Салгыы балыыһа кэҥээн, отделениелар аһыллан уобаластааҕы балыыһа тигинэччи үлэлээбитинэн барар. Сылларынан субуруччу барбакка, сүрүн түгэннэргэ тохтоотоххо, 1940 с. санитарнай көтүүлэр саҕаланаллар, маҥнайгы санитарнай самолет кэлэр. 1943 с. Саха АССР төрүттэммитэ 20 сылынан биһиги балыыһабыт өрөспүүбүлүкэтээҕи Бочуот кинигэтигэр киллэриллибитэ. 1948 с. ССРС Доруобуйа харыстабылын министерствотын 431 №-дээх бирикээһигэр олоҕуран, амбулаториялары уонна балыыһалары холбообуттара. Инньэ гынан, өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа Дьокуускайдааҕы куорат балыыһата буолбута уонна куорат бюджетыгар бэриллибитэ. 1950-с сыллартан анал сулууспалар сайдан барбыттара...

Ити курдук, медицинскэй наука кандидата, СӨ үтүөлээх бырааһа Борис Витальевич Андреев салайааччылаах өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа үйэлэр устата элбэх уларыйыылары көрсөн, үлэлээн-хамсаан кэлбит саамай кырдьаҕас балыыһанан буолар.

Архыып докумуоннарын үөрэтиинэн сибээстээн, маннык түмүккэ кэлиэххэ сөп:

1.​ 2015 с. өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа тэриллибитэ 115 сылын бэлиэтиир (1900 с. Саха уобалаһын бырабылыанньатын бас билиитигэр бэриллибитинэн).

2.​ 2015 с.«Суһал көмө пууна» уобаластааҕы балыыһаҕа тэриллибитэ 90 сыла бэлиэтэнэр (1925 с. уобаластааҕы балыыһаҕа «суһал көмө пууна» аһыллыбыта, билиҥҥи балыыһа суһал көмөнү оҥорор киинэ)

3.​  Дьокускайдааҕы балыыһа дьиэтэ, «градскай», «городовой», «гражданскай», «уобаластааҕы» балыыһа доруобуйа харыстабыла атаҕар туруутугар оруола сүҥкэн улахан. Тоҕо диэтэххэ, кини 1856 с. диэри соҕотох балыыһа этэ. Кэлин Түрмэ, Кыһыл Кириэс лечебницата, учаастактар балыыһалара да тэриллэллэригэр сүдү улахан суолталаах уонна оруоллаах.