Болҕомтолоох ааҕааччылар өйдүүллэрэ буолуо, бу суолга маннык үлэ туох да мэһэйдээбэтэҕинэ аҕыйах сылынан бүтүөхтээҕин туһунан суруйбуппун. Суруйбутум тимир суолбут муостата тутуллубатаҕына, суол бүтүннүүтэ асфалланнаҕына республикаҕа кэлэр таһаҕаһы, Россияҕа ВТО-ҕа киирбитинэн, улахан уйуктаах фуралар таһар буолуохтара диэн. Ол суруйарым саҕана балаһыанньа атын этэ. Өлүөнэни туоруур тимир суол уонна массыына холбоһуктаах муостатын тутуу варианын типпит кэмнэрэ этэ. Аҥардас массыына эрэ туоруур муостатын тутуу туһунан кэпсэтии барара.
Билигин ол да муостабыт хайдах дьылҕаламмыта чуолкайдык биллибэккэ турар. Үрдүк өһүөлээх тойотторбут чопчу быһаарыыны биэрэ иликтэр, араастаан куттууллар, уларыталлар-тэлэритэллэр. Ону ааһан аҕыйах хонуктан бэттэх аны Дьокуускайтан Невергэ тиийэр “Лена” массыына суолун уларытан тутуу үбүн-харчытын аччатан, Крым сайдыытыгар биэриэххэ диэн турдулар. “Ведомости” хаһыакка суруйбуттарынан, Крым наадатыгар биһиги массыынабыт суолугар 2016-2020 сылларга туттуохтаах 44 млрд. солк. ылан биэрээри тииһэллэр эбит.
Ити этэллэрэ оруннааҕын, ону ааһан дьиксиннэриилээҕин муостабыт боппуруоһа чуолкай быһаарыллыбата, болдьоҕо улам тардыллан 2020 сылга тиийбитэ бигэргэтэр. Ону ааһан ол Керчь силбэһиитин туоруур муоста 2018 сылга тутуллан бүтүөхтээҕэ эмиэ толкуйдатар.

Тыала суохха мас хамсаабат

Санатар буоллахха, 1200-тэн тахса км уһуннаах М-56 трасса, норуот ааттыырынан «Лена» федеральнай суолталаах массыына суола, үгүс сиринэн асфала суох. Буорунан көрө сытар, ол улахан ардахтарга сырыыны быһар, суоппардары уонна айанньыттары эрэйдиир. Иллэрээ сайын бу суол аан дойдуга биллибитэ, бырыы да бадараан буолан көстүбүтэ. Ол да иһин эбитэ ини, быйыл сыл саҕаланыыта Росавтодор управлениетын начальнига Тимур Лубаков «сайын киһи кыайан ааспат хайысхаларын оннугар кытаанах бүрүөһүннээх капитальнай суол километрдара тэлгэниэҕэ» диэн турар.
Онон бу суолга бастакы уочаратынан  Невер—Тында уонна Томмот—Дьокуускай учаастактарын туругун нуормаҕа тириэрдии соруга турбута. Салгыы трасса Тындаттан Томмокко диэри учаастагын III техническэй категория нуорматыгар сөп түбэһиннэриллиэхтээх. «Лена» федеральнай массыына суолун управлениетын начальнига Геннадий Толстых этэринэн, ааһан эрэр сылга трасса 115 км уларытыллан тутуллуохтаах. Уопсайа 2014-2022 сылларга 576 км суолга тупсаран тутуу барыахтаах. Ол аата икки балаһалаах, 12 м кэтиттээх суол асфалланан III техническэй категория нуорматыгар сөп түбэһиннэриллиэхтээх. Ол үлэҕэ 121 млрд. кэриҥэ солк. туһаныллыахтаах.
Бу сурулла сылдьар 121 млрд. солк. федеральнай чиновниктар харахтарыгар аалар сыыс, куолайдарыгар туора турар уҥуох буоллаҕа. Ол иһин ыс­тыыр ыас,  сарсыардааҥы сахсаан, киэһээҥи кэпсээн гыннахтара. Туох да диэбиттэрин иһин, тыала суохха мас хамсаабат. Баар буолан, харахтарын хатаан суруйаллар уонна этэллэр. Ол эппиттэрэ кыра, дураһыйдылар да ылар, санаатылар да толорор адьынаттаахтарын умнуо суохтаахпыт. Билиҥҥитэ кыах уонна былаас кинилэргэ.

Абытайдаах бырайыак

Туох бэйэлээх «кыһыл көмүс» муостатын Крымҥа тутар буолан биһиги диэки туой көрөр буоллулар диэн ыйытыы бэйэтэ тахсан кэлэр. Балаһыанньалара онно хайдаҕый? Кырдьык оннук киһи өлөн түһэр быһыыта-майгыта үөскээтэ дуо?
Электроннай бэчээккэ суруйалларынан, Крымҥа тиийээрилэр массыыналаахтар суукканы быһа уочаракка олороллор эбит. Оттон паромҥа уочараттара 2000 массыынаҕа тиийэрин суруйаллар. Күн устата паромнар 2500-2700 массыынаны эрэ туораталлар эбит. Манан сылдьар транспорт ахсаана ааспыт сылтан биэс төгүл элбээбит. Эмиэ бэйэбитигэр дылы эрэйдээх сырыылаах дьон эбит. Айа да!..
Керчь силбэһиитин туорааһын сайын буолла да, кыһалҕа арыалдьыттанар эбит. Ол кыһалҕаны быһаарыыны эмиэ биһиэхэ курдук муостаны эрэ кытары сибээстииллэр. Ол улаханнык эрэнэр муосталара Кубаны Крымы кытары 2018 сылга сибээстиэхтээх. Бу бырайыак ороскуота, этэргэ дылы, астрономическай!  8 млрд. доллар эбэтэр 283,2 млрд. солк. дииллэр. Ити билиҥҥитэ. Оттон биһиги билэрбитинэн ханнык баҕарар бырайыак тутулла туран сыаната ыарыыр үгэстээх.  
Киһи аймах историятыгар икки атахтаах истэ илик сыаната! Маныаха чугаһыыр ыарахан сыаналаах муоста арай Кытайга баара биллэр. Даньян-Куньшанскай виадук тутуута 8,5 млрд. долларга турбут. Бу тутуу сыаната эрэ ыарахан буолбатах, уһуна даҕаны балай эмэ, 165 км. Оттон Керчь силбэһиитин туоруохтаах муоста уһуна баара суоҕа...5 км. Дьэ, маны санаан уонна тэҥнээн көрүҥ.
Билигин баар былаанынан, муоста икки таһымнаах буолуохтаах. Үөһээ өттүнэн түөрт балаһалаах массыына суола, аллараатынан икки суоллаах тимир суол барыахтаах. Муостаны үс аҥар сыл тутар былааннаахтар. Сөҕүмэр бырайыак! Хайдаҕын да иһин харчылаах киһи хайаны да хамсатарын билэбит. Биһиги суолбут харчыта бардаҕына ону өр гымматтара чуолкай.

Крымнааҕар наадыйар сирдэр бааллар

Өлүөнэни туоруур муоста тутуутуттан аккаастанар, Дьокуускайтан Невергэ тиийэр федеральнай трассаны өрөмүөннээһин үбүн сарбыйар туһунан иһитиннэриилэри федеральнай хаһыаттарга Россия Үбүн министерствота тарҕаппыта. Онон араас сураҕы-садьыгы күөртээччилэр, «кырдьык да оннук»  дэттэрээччилэр кинилэр. Үбү-харчыны быһаччы дьаһайааччылары итэҕэйбэккэ ханна барыахтарай? Ол иһин кырдьыктаналларыгар тиийэллэр.  Оттон утарар,  сөбүлэспэт өттө аҕыйах.
Арай бу аҕыйах хонуктааҕыта оппозиционер Алексей Навальнай бэйэтин блогар М-56 трасса өрөмүөнүгэр анаммыт үбү Крым наадатыгар ыытыыны сөбүлээбэтэҕин суруйбут.
— Крым Россия сорҕото буолла да, өйдөнүллэр дьыала, биһиги ону сайыннарыахтаахпыт. Ол гынан баран, син биир Крымнааҕар сайдыыга наадыйар миэстэлэр Россияҕа бааллара чуолкай. 15 сылы быһа хас ыытыллар мунньах аайы «биһиги Сибиири уонна Дальнай Востогу сайыннарыахтаахпыт, бу стратегическай өттүнэн дьоһуннаах уонна урут тутуллар сорук» диэн мээрилээн-мээрилээн баран онно көрүллүбүт үбү ылан Крым наадатыгар ыытар  табыллыбат,—диэн ааҕар Навальнай.
Политик бэйэтэ компромисс санаалаах. Кини 2018 сыллаахха Россияҕа ыытыллыахтаах футболга аан дойду чемпионатыгар бэлэмнэнии программатын  аччаттарыан баҕарар.
— Дойду илиҥҥи инфраструктуратыттан харчытын ылымыаҕыҥ, ол оннугар 2018 сылга ыытыллыахтаах аан дойду чемпионатыгар бэлэмнэнии программатыттан кэмчилиэҕиҥ. Ол программа оннооҕор билигин 620 млрд. солк. ордук. Онтон 44 млрд. солк. хайа-баҕарар кырыйан ылыахха сөп,—диир.
Манна өйдөөбүччэ урут Саха сириттэн үбү тардыалаһыыны республика бастакы президенэ Михаил Николаев утарбытын санатыаҕы баҕарыллар. Оччолорго кини «Дойдуга киһи харчы ылыан сөптөөх үбэ уонна фондалара баһаамнар. Сарбыйыы дьыала биир өттө, иккис өттө туох эрэ тэстибитин абырахтыы сатааһын. Ол да буоллар ити көстүүлэр иккиэн биһиги дойдуга барсыбаттар. Күн бүгүн Дальнай Восток, Сибиир, Илиҥҥи Сибиир—Россия дьылҕата. Балар сайыннахтарына Россия чэчириэхтээх, суолга кутуллар ороскуот  сотору кэминэн төннүөҕэ» диэбитэ.

Өрөспүүбүлүкэбит туруулаһарын тохтоппот

Сурах тарҕаммыта нэдиэлэ буолла. Оттон дьиҥнээх аадырыстаах тэрилтэтигэр туох билиннэ? Ону туоһуластым, көрдүм.
«Невер—Дьокуускай массыына магистралын управлениета» ФКУ начальнигын солбуйааччы Николай Дудко:
—Сорох федеральнай чиновниктар араастаан эппиттэрин үрдүнэн күн бүгүнүгэр диэри РФ Правительствотын үбү сарбыйыы, тутуу болдьоҕун көһөрүү туһунан официальнай быһаарыыта суох этэ уонна суох,—диэн эппиэттээбит этэ  «Якутия» хаһыат ыйытыытыгар.
Үп министерствотын чиновниктарын этиилэрин бэчээккэ таһаара олорор  «Ведомости» хаһыат «Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста бүтэһиктээх быһаарыыта күн бүгүнүгэр диэри суох. Правительство куонкуруһу ыытыы туһунан дьаһала уруккутун курдук күүһүгэр сылдьар» диэн син-биир суруйбутун курдук суруйар.
Росавтодор бэрэстэбиитэлэ «Үбү өрө-таҥнары сыымайдааһын туһунан сорудаҕы ыла иликпит» диэн эппитэ эмиэ баар.
Ити чуумпуруу мээнэҕэ буолбатах. Муоста тутуутун, «Лена» суолу толору үбүлээһини өрөспүүбүлүкэбит салалтата салгыы кимиилээхтик туруорсар.