Республикабыт баһылыга Егор Борисов сылын ахсын Анал этии оҥорон, Сахабыт сирин сайдыытын тосхоллорун чуолкайдыыр. Онон бу этиинэн сирдэтинэн былаас бары таһымыгар, парламеҥҥа кэлэр сыллааҕы үлэлэрин аттаран биэрэллэр, былаанныыллар. Докумуон официальнай таһымҥа СӨ Государственнай Мунньаҕар туһаайыллар эрээри, ис дьиҥэр, бу өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар барыларыгар ананар. Ол иһин киириитигэр «Ытыктабыллаах бар дьонум, Сахам сирин олохтоохторо» диэн тылтан мэлдьи саҕаланар үгэстээх.

 Бигэтик сайдан иһэр регион буолабыт

Президент бастакы этиитин ити дьыл сэтинньи 10 күнүгэр оҥорбута. Билэрбит курдук, 2010 сылга өрөспүүбүлүкэ былааһын структуратыгар уларыйыылар бараннар, үрдүкү дуоһунаска үһүс президент кэлбитэ, бырабыыталыстыба сас­тааба саҥардыллыбыта. Ол иһин саҥа хамаанда эппиэтинэһи сүкпүт болдьоҕор тутуһар курсун чопчулаабыта.

Егор Борисов бастакы Анал этиитигэр иккис президент салайар кэмнэригэр – 2002-2009 сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ туох хамсааһыннар барбыттарын ахтан-санаан ааспыта. Оччолорго, бары өйдүүрбүт курдук, аан дойдуга үп кризиһэ бүрүүкээбит кэмэ этэ. Ол эрээри өрөспүүбүлүкэбит салайыыта эрэллээх илиигэ сылдьыбытынан, утумнаах политика барбытынан, сүрүн социальнай-экономическай көрдөрүүлэрбит туруктаах буолбуттара, валовай ис бородуукта 3,4 төгүл улааппыта. Ити кэмнэргэ өрөспүүбүлүкэни 2020 сылга диэри кэлимник сайыннарыы Схемата ылыллыбыта, инвестиционнай климаты тупсарыы, экономикаҕа модернизацияны ыытыы боппуруостара турбуттара.

Бастакы Анал этиитигэр Егор Борисов өрөспүүбүлүкэбит экономикаҕа сүрүн көрдөрүүлэринэн Россияҕа уонна Уһук Илин инники күөҥҥэ тахсар соругун туруорбута. Бу ааспыт түөрт сыл устата регион валовай бородууктатын кээмэйэ 15% үрдээн, дойду орто көрдөрүүтүн 14% куоһарда. Уһук Илин федеральнай уокурукка ВРП уопсай кээмэйигэр Саха сирин ылар ирээтэ 20% тиийэ улаатта. Россия субъектарын ортолоругар биһиги өрөспүүбүлүкэбит көдьүүстээх регион быһыытынан 17-с көрдөрүүлээх, экономикабыт сайдыытын таһымынан 12-с миэстэҕэ сылдьабыт. Билиҥҥи бюджеппыт политиката 35 государственнай бырагыраамаҕа тирэҕирэр. Ол түмүгэр нэһилиэнньэ олоҕун таһыма, дохуота үрдүүр, дьарыктаах буолуу ахсаана эбиллэр. Олорор дьиэни тутуу кээмэйэ 1,5 төгүл улаатта, коммунальнай хаһаайыстыба кириизистэн тахсан, бу тиһиги саҥатытыы барар. Социальнай өҥөлөр хаачыстыбалара тупсан иһэр. Онон Сахабыт сирэ Россия бигэтик уонна кэлимник сайдар региона буолуутун ситистибит.

Кэскилбит бэйэбититтэн улахан тутулуктаах

Егор Борисов президент дуоһунаһыгар киирээт да, гражданскай уопсастыба өрөспүүбүлүкэҕэ барар хамсааһыннарга көхтөөхтүк кыттыытыгар, общественниктары кытта үлэҕэ улахан болҕомтону уурбута. Ол да иһин Анал этиилэр темалара биирдиилээн сылларынан ити тула буолбуттара. Аҕа баһылык нэһилиэнньэни кытары истиҥ, аһаҕас сыһыаны олохтообута.

Билигин бары улуустарга, министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр истэринэн общественнай сэбиэттэр тэрилиннилэр. СӨ Общественнай палатын иккис састааба талылынна, «Общественнай хонтуруол туһунан» сокуон ылылынна. Социальнай хайысхалаах общественнай тэрилтэлэр бастакы форумнара ыытылынна, бастыҥ социальнай бырайыактар граннарга тигистилэр. Киһи быраабын көмүскээһиҥҥэ боломуочуйа кэҥээн, предпринимателлэр, Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктара интэриэстэрин туруулаһар бэрэстэбиитэллээх буоллулар.

Президент Анал этиилэригэр ыйыллыбытын курдук, былаас уонна норуот бэйэ-бэйэтигэр чугасаһар усулуобуйатын тэрийиигэ, салалта үлэтин көдьүүстээх, таһаарыылаах, тиийимтиэ буолуутугар хардыылар оҥоһуллаллар. Аныгы кэм ирдэбилинэн Электроннай бырабыыталыстыба бырайыага олоххо киирэр, официальнай, итиэннэ бары таһымҥа өҥө оҥорор порталлар үлэлииллэр, «Мои документы» кииннэр арыллаллар. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ ылыллыахтаах сокуоннары, тыын суолталаах докумуоннары дьүүллэһиигэ нэһилиэнньэ көхтөөхтүк кыттыыта ирдэнэр. Егор Борисов көҕүлээһининэн өрөспүүбүлүкэ ситэриилээх былааһын Стандарта оҥоһуллар, «Аһаҕас бырабыыталыстыба» бырайыак үлэҕэ киириэхтээх. Онон гражданнар өрөспүүбүлүкэни салайыыга кыттар усулуобуйалара хааччыллыа.

Социологическай чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн, нэһилиэнньэ баһыйар үгүс өттө өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай, общественнай-политическай балаһыанньата бигэ туруктааҕын, сөптөөх курс тутуһуллан иһэрин ыйар. Онон олох-дьаһах бары эйгэтигэр тахсар уларыйыылар нэһилиэнньэ интэриэһигэр, ирдэбилигэр эппиэттэһэр, дьүөрэлэһэр. Ол да иһин буолар хамсааһыннар барыта нэһилиэнньэ уйгутун көтөҕүүгэ ананаллар. Маныаха хас биирдии Анал этии ис хоһооно аныгы кэмҥэ биһиги күрэстэһэр кыахтаах буолуубутун, көҕүлээһиннэри киллэрэрбитин, бүттүүн күүһүнэн инникибитин тутарбытын, кэскилбит бэйэбититтэн улахан тутулуктааҕын туоһулуур.

 Вера Душкевич, СӨ Общественнай палататын сэкирэтээрэ, «Харысхал» фонда директора:

— Егор Афанасьевич этиитэ аҥардас салалтаҕа эрэ туһаайыллар буолбатах. Бу ханнык да ыйаах, дьаһал буолбатах, онон хас биирдии киһи ис дууһатыттан чугастык ылынан, уопсай политикаҕа сөп түбэһиннэрэн, бэйэтин хайысхатын, тутуһар санаатын чочуйан биэриэхтээх. Общественнай тэрилтэлэр госструктура буолбатахпыт, ол иһин Анал этии биһиэхэ сирдэтинэрбитигэр үктэл буолар.

Мин бэйэм дьарыктанар хайысхабынан көрдөххө, социальнай политика боппуруостара сылын ахсын чуолкайдык быһаарыллан, толоруллан, уталыппакка олоххо киирэн иһэллэр. Элбэхтэн биир холобур, президент 2011с. Анал этиитигэр адаптивнай физкультураны, инбэлииттэр спортарын сайыннарыы, доруобуйаларын чөлүгэр түһэрии боппуруостарын сүрүн сыал-сорук быһыытынан туруорбута. Егор Афанасьевич көҕүлээбит бырайыага туолан, адаптивнай физкультура киинэ аһыллан, билигин доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолор да, улахан дьон да дьиэлэригэр хаайтарбакка, түмсэр, эттэрин-хааннарын уһугуннарар, бөҕөргөтөр буоллулар.

Ил Дархан общественнай көҕүлээһиннэргэ наһаа улахан суолта биэрэр. Онон бу билиҥҥи саҥа этиитигэр ити боппуруоһу эмиэ тоһоҕолоон бэлиэтиэ дии саныыбын. Ол курдук, билигин биһиги дойдубутугар араас санкцияларынан уустук кэмнэр тирээтилэр, бюджет харчыта кэмчилэнэр. Маннык кэмҥэ биһиги «моя хата с краю» диэн кэдэрги санаанан салайтарбакка, хас биирдии киһи тус олоҕор эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтаах. Өскөтүн эн идеялаах, бырайыактаах буоллаххына, былаас эйиэхэ аһаҕас, өйүүр суоллары тобулар. Ол иһин гражданскай көҕүлээһиннэри сайыннарар департамент тэриллибитэ саамай сөптөөх. Биһиэхэ аны Общественнай палата иккис састааба саҥардылынна, өрөспүүбүлүкэни барытын хапта, биирдиилээн салааларынан хамыыһыйалар тэрилиннилэр. Онон бу Анал этиигэ туруоруллубут соруктарынан Общественнай палата дьон санаатын түмэргэ, общес­твенность олох бары эйгэтигэр дьайар, хонтуруоллуур кыаҕын арыйарга үлэлэһиэ.

Александр Уаров, Ил Түмэн хонтуруоллуур сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

— Президент быйылгы сылга эконо­ми­каҕа, үпкэ-харчыга, нолуокка этиилэрэ туоллулар. Эһиил Предпринимательство сыла биллэриллибитэ саамай сөп­төөх, ордук чуолаан тыа сиригэр пред­при­нимательствоҕа үтүө дьайыылаах эйгэ олохтонуохтаах, сайдар кыахтар арыллыахтаахтар.

Россияҕа, Саха сиригэр 2015 сыллааҕы бюджет бэрт кытаанах усулуобуйаҕа ылыллан эрэр. Санкциялар киирэннэр, нефть сыаната түһэн, доллар, евро курса үрдээн, билигин аһынан хааччыллыы кыһалҕата тирээтэ. Ол иһин аска-үөлгэ бэйэ бородууксуйатын оҥорууга, астааһыҥҥа, эти, үүтү бэлэмнээһиҥҥэ, сыры, кефири оҥорууга, хортуоппуйу, хаппыыстаны дэлэччи үүннэриигэ баар кыахтары барытын туһаныахтаахпыт, бу хайысхаҕа үлэ күүскэ барыахтаах. Онон тыа сирин бааһынайдара, предпринимателлэрэ өйөбүллээх буолуохтарын наада.

Биһиги экспорка туһаайыылаах регион буоларбытынан, сырьебутун таска атыылаан, элбэх дохуоту ылар суоллары тобулуохтаахпыт. Металлургияҕа курдук мэҥэ бырайыактарбытын салгыы хамсатан, инвестицияны тардан, күүһүгэр киллэриэхтээхпит. Төһө да Россия экономикатыгар быһыы-майгы эриэ-дэхситэ суоҕун иһин, бары социальнай эбэһээтэлистибэлэри булгуччу толоруохпут.

Егор Афанасьевич уопсастыбаҕа ыйар кыһалҕалара быһаарыллан иһэллэрин көрөбүт, ол курдук, буруйу оҥоруу ахсаана аччаата, норуот дружинниктарын хамсааһыннара сөргүтүллэр, коррупцияны кытары үлэ сүрдээҕин күүһүрдэ, арыгыны иһиини, атыылааһыны хааччахтааһыҥҥа дьаһаллар ылыллаллар, чөл олох маассабай өйөбүлү ылар. Онон бэйэбит ис кыахпытын бөҕөргөтөн, аныгы усулуобуйа туруорар ирдэбиллэригэр бэлэмнээх буолуохпутун наада.