2009 сыллаахха Приволжскай, Ураллааҕы, Арктическай, Хотугулуу-илиҥҥи уонна Уһук илиннээҕи федеральнай университеттары арыйыы туһунан быһаарыныы ылыллыбыта. 

Саҥа таһымнаах университеттар үп-харчы өттүтүнэн хааччыллыылара уларыйбыта, сайдарга саҥа кыах бэриллибитэ. Сайдыылара хас эмэ сылынан түргэтээбитэ даҕаны. Саха сирин оччотооҕу президенэ Вячеслав Штыров эппитин курдук, ХИФУ сайдыыта «өрөспүүбүлүкэ сүрүн мэҥэ-бырайыагын» быһыытынан сүрэхтэммитэ. Оттон 2009 сыллаахха вице-президеннээн олорбут Евгения Михайлова иннигэр сүҥкэн сорук турбута.

Сыыппаралар кэпсииллэр

«Үлэбит хайысхатын сэттэ сүрүн тосхолго араарбыппыт. Бастыҥынан уонан бастакынан ол тухары уһуйааччылар уонна үөрэх хаачыстыбата буолар», - диир ректор. Ол курдук, университет уһуйааччыларын уонна үлэһиттэрин хамнастара икки төгүл үрдээтэ. Быйылгы сылга, хололбур, бэрэпиэссэр хамнаһа 90 тыһыынча солк. тиийдэ. Наука үлэһиттэрин хамнаһа – 65 тыһыынча солк., уһуйааччылар – 36 тыһыынча солк. 

Евгения Михайлова этэринэн, 2010 сыллаахтан быстах кэмнээх айар түмсүүлэр куонкурустаһаллар. Онон, барыта холбоон 471 мөл.солк. суумалаах 272 бырайыак көмүскэннэ, олоххо киирдэ. 27 диссертация көмүскэннэ, 200-тэн тахса научнай ыстатыйа бэчээттэнэн таҕыста. 

2009 сыллаахха ХИФУ-га икки эрэ магистратура тосхоло үлэлиир буоллаҕына, быйыл номнуо 47 буолла. Билигин университет 123 «ноу-хауну» оҥордо. Ол эбэтэр бэйэтин оҥоһугун патеннаата. 

Инновациянан сайынна 

Өрөспүүбүлүкэ муҥутуурдук сайдарыгар хотугулуу-илиҥҥи университет 25 аччыгый инновационнай тэрилтэни үлэлэттэ. Манна саҥа технологиялары туһаналларын, арыйалларын таһынан, тыһыынчаттан тахса үлэ миэстэтэ таҕыста. 

Ону тэҥэ, оҥорон таһаарыы хайысхатыгар университет баараҕай тэрилтэлэри кытта үлэлэһэр. Холобур, аҥаарадас «АЛРОСА»-ны кытта үлэлэспититтэн, хампаанньа дохуода түөрт миллиардка тиийдэ. 

Билим аан дойдуга таҕыста

Глобализацияны суолдьут сулус оҥостон, ХИФУ учуонайдара аан дойдуга таҕыстылар. Биэс сыл устата саха учуонайдара дойду, норуоттар икки ардыларынааҕы билим сурунаалларыгар бэчээттэнэллэрэ түөрт төгүс элбээтэ. Аан дойду учуонайдара РИНЦ, Science, Scopus базаларга ХИФУ чинчийээччилэрин үлэлэригэр тирэҕирэллэрэ үксээтэ. 

Бүгүҥҥү күҥҥэ университекка түөрт научнай бырайыак үлэлиир. Манна аан дойду таһымнаах учуонайдар ыҥырыынан дьарыктаналлар. Холобур, Кембридж университетын кытта Хотугу норуоттар култуураларын чинчийэр бырайыак ситиһиилээхтик үлэлиир. ХИФУ барыта холбоон 140-тэн тахса университеты, научнай киини кытта үлэлэһэр. 

Устудьуоннар 

Туһааннаах идэлээх дьону бэлэмнээн, иитэн таһаарыы – университет сүрүн соруга. Евгения Михайлова этэринэн, үрдүк таһымнаах билиилээх дьон үүнэллэригэр үөрэх кыһата үтүө эркээйилээх буолуохтаах. Оччоҕуна, устудьуон бэйэтин идэтинэн эрэ буолбакка, дэгиттэрдик сайдар. 

«Ол иһин университет үрдүк үөрэх кыһатын, научнай, култуура киинин, экспертнэй, инновационнай киин, тас дойдулары кытта үлэлэһии киинин, улахан дьону үөрэтэр киин уонна чөл олох киинин быһыытынан сайдар», - диир ректор. 

Билигин ХИФУ-га дойду 37 субъегыттан, 30 тас дойдуттан 19 тыһыынчаттан тахса устудьуон үөрэнэр. Оттон Сэргэлээх – Дьокуускай куорат култууратын, үөрэҕин уонна спордун тэбэр сүрэҕэ. 

Маны таһынан, 2020 сыллаахха диэри түөрт саҥа уопсай уонна медицинскэй институт үөрэнэр-лабораторнай куорпуһа тутуллуохтаах.

Экспертэр сыаналаатылар

Улахан хабааннаах форумҥа эксперт быһыытынан Экономика үрдүкү оскуолатын, Кадрдары бэлэмнээһин национальнай фондатын, Россиятааҕы үөрэх академиятын учуонайдара үлэлээтилэр. 

Василий Саввинов, ХИФУ стратегическай сайдыытыгар проректор: 

- Биэс сыл ааспытын кэннэ, биһиги төһө сөптөөх суолунан баран иһэрбитин билиэхпитин баҕардыбыт. Форум инники соруктары хаачыстыбалаахтык ситиһэргэ туһуланна. Маны таһынан, «Регион инновационнай сайдыытыгар университет оруола» диэн быыстапка тэрийдибит. Манна биһиги учуонайдарбыт чинчийиилэрин көрдөрдүбүт. Форум икки күн устата да буоллар, элбэҕи биэрдэ. 

Светлана Чистякова, Россиятааҕы үөрэх академиятын сэкиритээр-академига: 

- Биһиги кадрдары бэлэмнээһини сыаналаатыбыт. 100 үөрэххэ туттарсааччыттан 40 бырыһыана алҕаска киирэллэр эбит диэн быһаардыбыт. Оннук дьон инники үлэлэригэр соччо табыллыбаттар. Ол иһин оҕону дьыссаат сааһыттан, оскуолаҕа киирэ илигинэ үлэлииргэ үөрэтиэххэ, идэҕэ туһаайыахха наада дии саныыбыт. 

Алексей Чаплыгин, Университеттар национальнай рейтиннэрин «Интерфакс» бөлөҕүн салайааччыта: 

- Дакылдааттары истэн, быыстапканы көрөн-истэн баран, университеттар чинчийэр уонна оҥорон таһаарар өрүттэрин сайыннарыахха наада эбит дии санаатым. ХИФУ ол өттүгэр балаһыанньата үчүгэй. Хотугулуу-илиҥҥи университеты хаалынньаҥ диэбэккин. 

Евгений Кузьмин, ЮНЕСКО «Информация для всех» россиятааҕы комитетын салайааччыта:

Форум олус үрдүк таһымнаахтык ааста. ХИФУ бүтүн Россияҕа холобур көрдөрдө. Биэс сыллаах үлэ түмүгүн маннык көрдөрүөххэ сөп эбит! Биэс сыл устата уон үктэли дабайда уонна дойду уон бастыҥ университеттарын ахсааныгар киирдэ. Мин аан дойду да үрдүнэн үөрэх кыһата маннык балысханнык сайдыытын көрбөтөҕүм.