Бастаан Түбэй-Дьаархаҥҥа тиийэн «Түбэй-Дьаархан» ПК сырыттыбыт. Тэрилтэ үлэтин-хамнаһын туһунан салайааччы М.П.Комин билиһиннэрдэ. Хаһаайыстыба 66 ыанар ынахтаах. Билигин маассабай төрөөһүн кэмэ буолан, үлэһиттэр күн солото суох сылдьаллар. Манна барыта 12 киһи үлэлиир. Михаил Пантелеймонович хара үлэтигэр дьонун кытта тэҥҥэ сылдьыһар эбит. Билиитин-көрүүтүн кэҥэтинээри эдэр, кэскиллээх салайааччы Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар кэтэхтэн үөрэххэ киирэн, быйыл маҥнайгы курсу ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбит. Хаһаайыстыба үлэтин билсиһэ бу күн улуус кииниттэн тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начальнигын солбуйааччы Н.И.Корнилова уонна управление кылаабынай агронома Г.В.Потапова тахсыбыттар этэ.

Улуу Кыайыы үбүлүөйэ буолуо ыйы кыайбат кэм хаалла. Ону көрсө Түбэй-Дьаархаҥҥа өйдөбүнньүк сквер тутуутун саҕалаабыттар. Онно мантан төрүттээх сэрии, тыыл бэтэрээннэрин, Герой ийэлэр мөссүөннэрэ үйэ-саас тухары кэлэр көлүөнэлэргэ өйдөбүнньүк буолан хаалыа турдаҕа.

Улуус баһылыга оҕо саадыгар сылдьан үлэ усулуобуйатын билистэ. Быйылгыттан «Үтүө дьыала» хамсааһын чэрчитинэн 50 миэстэлээх саҥа оҕо саадын тутуута саҕаланыаҕа. Маныаха икки өрүттэр сөбүлэһиигэ илии баттаспыттар.

Нэһилиэк олохтоохторо сыллата ситэриилээх былаас уорганын отчуотугар киин хочуолунай тулалыыыр эйгэни буортулуурун туһунан үҥсэргииллэр. Чахчы да оскуола, оҕо саадын, култуура киинин территориялара хап-харанан көрө сыталлар. Ыраастыыр анал оборудованиены туруорсубуттара да, боппуруос быһаарыллыа ыраах быһыылаах.

Салгыы Сиэйэҕэ айанныыбыт. Онно Култуура киинигэр Кыайыы Знамятын көрсүү үөрүүлээх тэрээһинигэр кытынныбыт. Анатолий Васильевич бэтэрээннэри ис сүрэҕиттэн эҕэрдэлээтэ, билигин улууска 6 сэрии бэтэрээнэ, 28 сэрии огдообото, 466 тыыл бэтэрээнэ олорорун эттэ. Бу күн Түбэй-Дьаархан, Түбэй, Сиэйэ бэтэрээннэригэр үбүлүөйүнэй мэтээллэри туттардылар. Бастакынан мэтээли Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Прокопий Афанасьевич Степанов ылла. Улуус дьаһалтатын аатыттан баһылык киниэхэ Аҕа дойду Улуу сэриитин туһунан тупсаҕай оҥоһуулаах саҥа кинигэни туттарда. Барыта 30-ча бэтэрээн үбүлүөйүнэй мэтээлинэн бэлиэтэннэ.

Соторутааҕыта оройуон Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн М.А.Максимов анаммыта. Бу иннинэ Михаил Алексеевич М.Н.Анисимов аатынан Сиэйэ орто оскуолатын директорынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Оскуола саҥа директорынан бу иннинэ ыччат политикатын улуустааҕы отделын начальнигынан үлэлээбит В.В.Уаров анаммыта. Кинини оскуола коллективыгар билиһиннэрии буолла.

Кутанаҕа Анатолий Васильевич уонна ТХУ специалистара Тумулга иитиллэн турар калмык боруода сүөһүлэри көрдүлэр. Сүөһүлэр далга сылдьаллара, олору кытта 20-чэ тарбыйах баара. Эт боруодата буолан, төрөөбүт ынаҕы ыабаттар, ньирэйдэрин эмтэрэллэр. Аҕыйах хонуктааҕыта төрөөбүт икки ынаҕы хотоҥҥо туруорбуттар. Ньирэйдэрэ үчүгэйдик хаамар буоллаҕына, атыттарга холбуохпут диэн үлэһиттэр этэллэр. Кыстыгы этэҥҥэ туораан эрэллэр эбит. Быйыл халлааммыт улаханнык тымныйбата да диэххэ сөп. Арай кыстыкка киирии саҕана аҕыйах сүөһү өлбүтэ. Билиҥҥитэ сүөһүлэр туруктара үчүгэй.

Күүкэйгэ сылдьан «Күүкэй» ПК хаһаайыстыбатын көрдүбүт. Манна эмиэ ынахтар маассабайдык төрөөн эрэллэр. Биһиги кэлиэхпит аҕай иннинэ биир ынах төрөөбүтүн көрдөрдүлэр. Ньирэйи Знамя диэн ааттааҥ диэн этии киллэрдилэр. Тоҕо диэтэр, бу күн кинилэргэ Кыайыы Знамятын эстафетата сылдьыбыта. Инникитин хаһаайыстыба 100 сүөһү турар хотонун туттар былааннаах эбит. Үүтү пастеризациялыыр оборудованиены ылбыт киһи диэн баҕа санаалааҕын нэһилиэк баһылыга Ф.С.Федоров эттэ.

Бу күн сылдьыбыт бүтэһик нэһилиэкпитинэн Күндэйэ буолла. Олохтоох дьаһалта хонтуоратыгар тиийэн, нэһилиэк баһылыга И.В. Константиновы уонна «Сырдык аартык» кооператив салайааччыта Р.А.Иванованы кытта үлэ-хамнас туһунан кэпсэтии буолла. Күндэйэлэр тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үрдүк ситиһиилээхтэр.

Кооператив 1039 сүөһүлээх. Билигин төрөөһүн маассабайдык бара турарынан, бу сыыппара уларыйбыт буолуон сөп. 2013 сыллаахха кооператив бэйэтин үбүнэн 100 миэстэлээх хотону туппута. Розалия Иванова өссө 150 сүөһү турар хотонун тутар санаалаахпыт диэтэ.

Кооператив алта сайылыктаах. Сайынын ыанньыксыттар ыйдааҕы хамнастара 30 000 солк. тиийэр эбит. Сүөһүлээх ыаллар үксүлэрэ ынахтарын кооперативка туттаран көрдөрөр эбит. Маннык дьаһанан үлэлээһин көрүҥэ республикаҕа холобурга сылдьар. Үлэлэрэ сыллата тахсыылаах буолар. Ол курдук, 2009 сыллаахха нэһилиэнньэттэн 380 т үүт туттарыллан астаммыт буоллаҕына, 2014 с. түмүгүнэн 578 т үүт астаммыт. Инньэ гынан, нэһилиэнньэ 10170 солк. дохуоту аахсыбыт.

Ити кэннэ саҥа тутуллубут 600 кв. м иэннээх, турба акылааттаах, арочнай, пенополистиролунан, изоверынан бүрүллүбүт хотоҥҥо тиийэн, үлэһиттэри кытта көрүстүбүт. Хотон иһэ сып-сырдык. Ыанньыксыт кыргыттар ынаҕы ыаһынынан эрэ муҥурдамматтар. Көрөр ынахтара төрөөтөҕүнэ, ньирэйигэр эбии 500 солк. аахсаллар. Ону ааҕан таһаардахха, хамнастара син добуочча буолар. Онон үлэлииргэ бары усулуобуйа баар диэн астынан туран бэлиэ-тииллэр. Бу аҕыйах хонуктааҕыта Хороттон икки киһи сайыҥҥы өттүгэр ыанньыксыттыа этибит диэн тылламмыт. Ону ылыммытын туһунан кооператив салайааччыта эттэ.

Дьэ, ити курдук, сылдьыбыт нэһилиэктэрбитигэр үлэ-хамнас этэҥҥэ. Хаһаайыстыбалар кыстыгы туоруур отторо баар буолан, санаалара бөҕөх. Бары да үлэлииргэ-хамсыырга бэлэмнэр.