Сүрүннээн табаһыт хамнаһа 20 тыһ. солк. буоларын туһугар кытаанах туруорсуу буолла. Бу быһаарыы ылыллыытын саамай үгэнин саҕана быйыл кыһын Ил Түмэн депутата Елена Голомареваны кытта кэпсэтэ олорон: “Табаһыт хамнаһа 20 тыһ. солк. буоларын улуус баһылыга дуу, бөдөҥ хаһаайыстыба салайааччыта дуу олохтоох бюджетыттан ордорон өйүө дуо?” – диэн саарбахтаабыппар, депутат: “Ити хайысханы олоххо киллэрбит баһылык баар ээ”, -- диэт, суотабайын үрдүгэр түспүтэ. Сотору буолаат, Өлөөн улууһун баһылыга Александр Иванову кытта кэпсэтиннэрбитэ. Онно хоту улуус баһылыгын кытта биир эмэ күн анаан болдьоһон кэпсэтиэх буолбуппут.

Бүгүн “Өлөөн улууһа” эбэҥки национальнай муниципальнай тэриллиитин баһылыга Александр Ивановтуун оллоонноон олорон улуус бүгүҥҥү олоҕун, кэскилин туһунан кэпсэтэбит.

-- Истэр тухары “олохтоох бюджет кырыымчык” диэн буолар. Александр Степанович, улуус салалтата хантан үп-харчы булунан табаһыкка 20 тыһ. солк. хамнаһы төлүү олороруй?

-- Бюджекка нолуога суох эбии дохуоттан 2013 сыл төрдүс кварталыттан хас биирдии табаһыкка улуус 16 тыһ. 868 солк., тыа хаһаайыстыбыатын минстерствота 12 704 солк., нолуоктар төлөммүттэрин кэннэ хас биирдии табаһат илиитигэр 20 тыһ. солк. ыларын ситистибит. Ону таһынан сыл түмүгүнэн элбэх табалаах ыстаадаҕа квартал аайы 1 мөл. солк. көҕүлүүр (стимулирующай) харчыны биэрэбит. Онон ыстаада биригэдьиириттэн саҕалаан чуум үлэһитигэр, бостуукка тиийэ хамнастарыгар эбинэр кыахтаннылар.

Табаһыты өйүүргэ туһуламмыт улуустааҕы анал программа үлэлиир. Бу тосхолго олоҕуран тиэхиньикэҕэ, уматыкка, бородууктаҕа үбүнэн өйөбүл оҥоһуллар. Бөрөнү бултуурга вертолетунан көтүүлэригэр, буранынан сылдьалларыгар уматыкка 4 мөл. солк. көрүллэр. Табаһыт санаторийга эбэтэр курортка сынньана эбэтэр эмтэнэ барарыгар айан суотун уонна путевкатын сыанатын, оҕолоро үөрэнэ баралларыгар бырайыастара толуйуллар. Үлэһиттэр санааларын бөҕөргөтөр, кинилэри ситиһиилээх уонна тахсыыллаах үлэҕэ көҕүлүүр инниттэн таба ыстаадаларын икки ардыгар урукулуу ааттанарынан социалистическай куоталаһыы тэриллэр уонна “Таба бырааһынньыгар” кыайыылаахха “Бастыҥ табаһыт”, “Бастыҥ таба хаһаайыстыбата”, “Бастыҥ чуум үлэһитэ” номинациялары туттарабыт.

Саҥа технология -- олоххо

-- Дьэ, кырдьык да, туһааннаах көмө оҥоһуллар эбит. Анал программаҕа олоҕуран, таба иитиитин сайдыытыгар туох саҥа сүүрээннэри олоххо киллэрэҕит?

-- Аныгы үйэҕэ олорорбут быһыытынан бу салааҕа саҥа технологияны утумнаахтык олоххо киллэрэргэ дьулуһабыт. Ол курдук, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн 950 тыһ. солк. суумалаах 25 моойго кэтэрдэр тэрили (ошейник) атыыластыбыт. Бу бөрө, эһэ кыйдаан кэбиспит, ыраах сылдьар табалар ханна баалларын билэргэ наадалаах электроннай тэрил.

Ленскэй оройуонуттан парапланеристары аҕалан дьоммутун үөрэттэрдибит. Ол эбэтэр 30 км ыраах сиргэ тиийэ көтөн, бөрө ханна баар сирин билэн бултаһалларыгар аналлаах. Бу 250 тыһ. солк. тэриллэри эмиэ табаһыттарбыт үлэлэрин чэпчэтээри атыылаһар былааннаахпыт.

Аны “электроннай хараал” (электронная изгородь) ньыматын баһылаары сылдьабыт. Бу саҥа сүүрээни “Оленекскай” МУП салайааччыта Марина Николаева олоххо киллэрээри Интернет нөҥүө үөрэтэ сылдьар. Биһиги хараалы былыргылыы маһынан тутарга үөрэнэн хааллыбыт. Оттон Өлөөн курдук мас үүммэт туундаратыгар хараал тутарга ыарахан. Ол иһин табаны кыыл таба кэлэр кэмигэр хааччахтыыр тэрили атыыластыбыт. Бу маннык электроннай харааллары омук сиригэр, чуолаан сылгы уонна ынах көрүүтүгэр хото туһаналлар эбит.

“Чипирование” диэн эмиэ бэрт сэргэх аныгы үйэ ньымата олоххо киирэн эрэр. 1000 табаны электроннай паспордааһын быһыытынан учуоттуур олус табыгастаах эбит.

Быйыл таба ыстаадаларыгар 4 “Бураны”, 2 "Ямаха" көлөнү атыылаһан биэрдибит. Онон табаһыттар үлэлэрин чэпчэтэн, үлэ бу маннык аныгы хайысхатын тобулан, табаһыттарга хамнастарын эбэн, ыччаттары олохтоохтук тардан эрэбит. Быйыл ыстаадаларга 18-35 саастарыгар диэри 12 ыччат табаһытынан үлэлии кэллэ. Бу улахан ситиһиибит дии саныыбын.

Таба ахсаанын эбэтии – сүрүн сорук

-- Бөрө, эһэ табаҕыт ахсаанын аҕыйата турдаҕа. Кыыл таба эмиэ илдьэ барар түбэлтэтэ үгүс. Маныаха туох үлэ барарый?

-- Адьырҕа кыылы кытта бары хайысханы туһанан бултаһа сатыыбыт. Табаларбытын ордук кыыл таба илдьэ барар түбэлтэтэ үгүс. Ол иһин таба ахсаанын элбэтэр соруктаах Алдантан уонна Анаабыртан 385 табаны атыылаһан, олохтоох бюджеттэн 7 мөл. солк. төлөөтүбүт. Бу үбү СӨ Правительствотын уурааҕынан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ төннөрүөхтээх. Уопсайынан, өрөспүүбүлүкэ салалтата биһиги улууспутугар улахан болҕомтотун уурар, бары саҕалааһыннарбытын улаханнык өйүүр. Былырыын кыыл илдьэ барбыт табатын көрдөөн аҕалыыга СӨ Прави- тельствота вертолет көтүүтүн оҥорууга, уматыгынан хааччыйыыга 4,5 мөл. солк. үбүлээбитэ.

-- Бүгүҥҥү күҥҥэ улууска төһө табалааххытый?

-- Кыыл таба 90-с сылларга илдьибитин кэнниттэн, 5900 төбөҕө тиэрпиппит. Онтон былырыын эмиэ кыыл таба аймаан, табабыт ахсаана аҕыйаабыта. Быйыл 1400 тугут төрөөбүтэ. Онно эбии Алдантан уонна Анаабыртан атыылаһан 5700 табалаахпыт. Быйылгы сыллааҕы таба чопчу ахсаанын аны күһүҥҥү ааҕыы билиэҕэ.

Инники тосхолу торумнааһын

-- СӨ аҕа баһылыгын эбээһинэһин быстах кэмҥэ толорооччу Егор Борисов Өлөөҥҥө сырыытыгар дьон-сэргэ көтөрү иитии боппуруоһугар болҕомтотун туһаайбыт эбит дии? Ол туох көтөрү хантан ылан иитэллэрий?

-- Иккис сылбытын улуспутугар түргэнник ситэр салаалары сайыннарар инниттэн, самолетунан кууруссаны уонна сибиинньэни кэтэх хаһаайыстыбаларга аҕалан батарабыт. Биллэн турар, самолет ороскуота сүрдээх. Ол иһин ол аҕалыллар табаар сыанатыгар эмиэ охсор. Быйыл 900-тан тахса кууруссаны, 60 сибиинньэ оҕотун аҕалан атыылаабыппыт. Былдьаһыгынан барбыта. Бастакытынан, бу салаа тыа сирин олохтооҕор – тус дьарыга. Иккиһинэн, аһыыр аһа. Ол иһин олохтоохтор көтөр фабрикатын миэстэтигэр тэрийбит киһи диэн этии киллэрбиттэрэ. Биллэн турар, бары ирдэбили тутуһарга хоту сиргэ кыаллыбат. Уот, сылаас усулуобуйа наада. Уоппут баран хааллаҕына, үлэ тохтуур чинчилэнэр. Онон бу салааҕа предприниматель Светлана Стрекаловская дьарыктанар.

Аны бил балыгынан (таймень) аатырар улууска спортивнай балыктааһын туризмын сайыннарар сорук турар. Санкт-Петербургтан, Москваттан тиийэ ааттаан кэлэллэр. Онон бу салааны сайыннарарга эмиэ былаан үгүс.

Баһылык промышленноһы кытта уопсай тылы буллаҕына...

-- Александр Степанович, кэпсэтиибит былаһын тухары “эбии дохуоттан киирбит үп” диэн этэргин бэлиэтии олордум. Ол хантан эбии дохуоттанаҕытый?

-- Олохтоох бюджет, биллэн турар, үгүс саҕалааһыннарбытын үбүлүүрү уйуммат. Ол иһин промышленнай тэрилтэлэри кытта сөбүлэҥ түһэрсэбит. Биһиги эрэ буолбатах, өрөспүүбүлүкэҕэ 8 улуус алмаас провинциятын быһыытынан биллэр. Эбии үбүлээһиҥҥэ АЛРОСАНы, “Нижнеленскэй” ААУо-ны кытта сөбүлэҥ түһэрсибиппит. Былырыын бу тэрилтэлэр үлэлэрэ тахсыылаах буолан, дивиденнэрэ үрдүк этэ. Ол иһин улуус депутаттарын кытта сүбэлэһэн баран, табаһыт үлэлиир усулуобуйатын тупсарыыга үбүлээһини анаан көрбүппүт.

Билигин аны Томторго кэлэн үлэлиэхтээх “Триарк-Майнинг” хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэни кытта үлэлэһэ сылдьабыт. Маныаха биһиэхэ дьоһуннаах өйөбүлүнэн “Үгэс буолбут сирдэри туһаныы туһунан” РФ сокуона буолар. Бу сокуон 2001 сылтан үлэлиир. Ол эбэтэр аҕыйах ахсааннаах норуоттар олорор сирдэригэр үлэлиир промышленнай тэрилтэлэр улуус салалтатын кытта сөбүлэҥ түһэрсиэхтээхтэр. Ыам ыйыгар Москваҕа буолбут мунньахха президент Егор Борисов Федерация Сэбиэтигэр ити боппуруоһу олохтоохтук туруорсубута.

... Ити курдук Өлөөн улууһун баһылыгын Александр Иванову кытта кэпсэтэн баран, ыраах хоту сиргэ бэрт кэскиллээх үлэ барарыттан, табаһыт олоҕо тупсарыгар эрэл санаа үөскээтэ. Таба ыстаадаалаах хоту улуустар Өлөөн баһылыгын холобурун батысталлар ханнык.