Сайдыы буолбатах, төттөрү түһүү

Тылбыт кэхтэн эрэр, сотору кэминэн сахалыы саҥарбат, суруйбат буоларбыт буолуо диэн дьиксинээччилэртэн тоҕо итиннэ диир буолбуттарын ыйыттахха:

- Онтон көстөр дии, саха тылын ыччат, кэлэр кэнчээри кэскилбит төрөөбүт тылын быһыытынан ылыммат, саҥара сатаабат, үөрэппэт, тыл суолтатын билбэт.

- Бары кэриэтэ булкуйан, ууну-хаары эрдэн, олуттаҕастык саҥараллар, арыт ардыгар тугу саҥарбыттарын да өйдөөбөт буолаллар. Онно эбии тыл үөрэхтээхтэрбит, биллэр учуонайдарбыт, республикаҕа сонуну тарҕатар телевидение, радио уонна хаһыат үлэһиттэрин тыллара-өстөрө биир нуормаҕа олоҕурбат, бука бары санаабыттарын хоту саҥараллар, маннык сөп, итинник буолуохтаах диэн туруорсаллар.

- Киирии тыллары сахатытыы ньымата дьону-норуоту эбии булкуйда. Тоҕо диэтэр, норуот аҕа саастаах, орто саастаах, ыччат уонна оҕолор араҥаларыттан турар. Бу араҥалар ылыныылара араастаһар буолан ,бэйэлэригэр хайата чугаһый да соннук иҥэринэллэр, иҥэриммиттэрин илдьэ сылдьаллар.

- Бэл диэтэр, саха тыла судаарыстыбаннай тыл эрээри, улахан мунньахтар, дьоро түгэннэрбит, үбүлүөйдээх тэрээһиннэр, оннооҕор сахалар төрүт үгэспит – ыһыахпыт толору сахалыы тылынан буолбат буолбута кыһыылаах.

- Сылын аайы сахалыы кылаас, оскуола ахсаана кыччаан иһэр, тыа сирдэриттэн, улуустартан куоракка көһөн киирии элбээтэ, сиэрдээх үгэстэрбитин тутуспат буоллубут уо.д.а. көстүүлэр саха тылын туттуллуутугар, туттуллуута кэҥииригэр-сайдарыгар мэһэйдэри үөскэтэллэр, - диэн этэллэр.

Маныаха туох тиэрдэрий?

- Балысханнык сайдар олохпут тэтимигэр оҕустарабыт.

- Куорат сирдэргэ сахалыы оҕо уһуйаана, сахалыы кылаас тиийбэттэригэр түһэрэбит.

- Арҕаа дойдулартан хаалсыбат буолуу муодатын буруйдуубут.

- Ону тэҥэ, үгүс дьон сыыһатык, сымсатык саҥараллар. Ардыгар бэйэлэрин санааларын сатаан сааһылаан эппэттэр, кылгаабыт, кылгатыллыбыт, бэйэлэрэ кылгаппыт тылларынан быһаарсаллар.

- Билиҥҥи кэмҥэ кинигэни ааҕыы аҕыйаата, классическай айымньылары буолбакка, биир үксүн беллетристиканан үлүһүйүү үксээтэ, «араҕас пресса», криминал ааҕааччы интэриэһин, болҕомтотун ордук тардар буолла.

Манна даҕатан эттэххэ, быйылгы 2015 сыл дойду үрдүнэн Литература сылынан биллэрилиннэ. «Кинигэҕэ, ааҕыыга болҕомтону хайдах улаатыннарыахха сөбүй» диэн тиэмэҕэ бу соторутааҕыта «Харах далыга» ток-шоу устуудьуйатыгар кэпсэтии, дьүүллэһии, санаа атастаһыы буолбута. Ол онно эдэр ыччаты, чуолаан оскуола саастаах оҕолору электроннай кинигэ оҥорон угуйуохха сөп диэн этиллибитэ. Саастарынан арааран анал литературата олохтуохха диэн этии киирбитэ. Билиҥҥи кэм бестселлердэрин сахалыы тылбаастыахха, суруйааччылары айар үлэҕэ көҕүлүүр туһуттан балай эмэ сыаналаах бириистэ олохтоон, куонкуруста биллэриэххэ диэбиттэрэ.

Билиҥҥи кэмҥэ эдэр ыччат ордук тылы кылгатан, сорох түгэҥҥэ эбэн уонна тылы көспүт суолтатыгар туттар, саҥарар идэлэннэ. Бигэргэтиллибит литературнай нуорманы тутуспакка, бас-баттах бэйэтэ билбитинэн туттар, этиигэ ардыгар бэйэтэ да айан киллэрбит тыллара үгүс буолаллар. Ону таһынан, хас да тылы холбуу тутан саөарыы көстүүтэ дэлэйдэ. Саҥарыы эрэ буолуо дуо, саҥарары ааһан суруйуу үксээтэ. Маны тэҥэ, киирии тыллар «саха уоһуттан түспэт» буолбуттара, киэн туттуу биир көрүҥэ буолан үксээтилэр.

Ол биир өттүттэн ылан көрдөххө, аныгы олох ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэ сатаан, чопчу сыалы түргэнник саҥаран ситиһэ сатааһын, эбэтэр тэтимнээхтик сайдар олох долгунугар олорсон «муодунай» буола сатааһын бары омукка баар көстүү. Технология, ырыынак үйэтигэр олорор буоламмыт эбитэ дуу, атах тэпсэн олорон кэпсэтиини ким да сэҥээрбэт, ол оннугар тыл аҥарынан, тыл быһаҕаһынан «бырахсан», «дьыалабытын-куолубутун» барытын быһаарар курдукпут. Ол билиҥҥи эрэ туругунан. Аны 50 сылынан, биир үйэ кэриҥэ кэм ааспытын кэннэ хайдах буолуо биллибэт.

Билигин «Whatsapp messenger» диэн сотовай телефон сыһыарыытыгар бука бары сыстан, ылларан олоробут. Бэл диэтэр, телефонунан телефон курдук эрийэн кэпсэтэр аҕыйаата.

Дьэ, онно баар тыл тылга майгыннаабат буолуор диэри уларыйыыта уонна «сайдыыта». Итинник саҥалаах ыччаттарбыт күннээҕи олохторугар туттар тылларыттан кэлин бэйэлэрин оҕолоругар, сиэннэригэр, сыдьааннарыгар туох тыллаах-өстөөх, суруктаах-бичиктээх, хайдах культуралаах омукпут диэн кэпсиэхтэрэ биллибэт.

Дьэ, онон, оҕолоор диэбиккэ дылы, кэккэ ыарахаттардаах кэмҥэ үктэнэн олоробут бадахтаах. Бэйэ бодону тардына түһэр кэнникитин кэнники туһалаах буолаарай?!

Сарсыҥҥы саҕахтар

ХХI үйэҕэ үктэниэхпититтэн ыла тылбыт биллэрдик сайынна, саха тылын туттуллар эйгэтэ кэҥээтэ, тылы үөрэтии, чинчийии олох атын таһымҥа таҕыста, быһаарыылаах тылдьыт оҥоһулла сылдьар, саха норуотун үгэһин сиэринэн саха балаҕаннара, сиэри-туому ыытар дьиэлэрэ, сахалыы таҥастаах-саптаах, саха үгэстэрин тутуһааччылар биллэ элбээбиттэр диэн этэллэрин истэбит.

Саха норуота бэйэтин олоҕун-дьаһаҕын, культуратын билиҥҥи кэм ирдэбиллэригэр сөп түбэһиннэрэн сайыннарар кыахха бигэтик үктэннэ. Культура бары сүрүн уобаластарыгар дьон кэрэхсиир үтүө-үрдүк ситиһиилэрэ оҥоһулуннулар.

Кэмиттэн кэмигэр ыччат, үлэһит да дьон ортотугар араас хабааннаах тылы туттууга, араатардааһыҥҥа күрэхтэр буолаллар. Биири холобурдуум, ол курдук, «Аман өс» диэн ааттаах-суоллаах араатардааһыҥҥа, ол эбэтэр төрөөбүт төрүт тылынан бэйэ санаатын кылгастык, чопчутук, ону тэҥэ уус-ураннык, оһуордаан-мандардаан, тупсаран тиэрдиигэ күрэс ыытыллааччы. Онно сүрүннээн эдэр ыччат, устудьуоннар, оҕолор кытталлар. Мэлдьэх суох, кырдьык нууччалыы, киирии тыллары кыбытыы, этэр санааны кыайан арыйбат түгэннэр бааллар эрээри, кыттааччылар баһыйар ахсааннара тылы сөпкө уонна сатаан туттууга чахчы тыыппалаахтарын билбитим. Онно көрдөхпүнэ, удьуор, утум диэн киһи тыла хомоҕой, уус-уран өттүнэн баай буоларыгар быһаччы ситимнээх дуу дии санаабытым. Биир бэйэм кинилэр курдук истэн олорооччу кулгааҕа сылыйыар, сүрэхтиин-быардыын курдары тартарыахтарын курдук сатаан сааһылаан, дьапталҕаларынан дьаарыстаан, хомоҕойдук саҥарбаппын да, суруйбаппын да. Ол тоҕото – удьуорбар оннук айылаах «тылынан кыырбыт» өбүгэм суоҕа таайа сыттаҕа.

Итинтэн сиэттэрэн көрдөххө, тылы туттуу таһыма олус куһаҕана суох. Уулуссаҕа да хааман иһэн иһиттэххэ, сахалыы саҥарар, кэпсэтэр, саҥара-кэпсэтэ сатыыр дьон быдан элбэхтэр эбээт. Омнуо суох, эдэр оҕолор, оскуола үөрэнээччилэрэ кырдьык сахалыы саҥара сатаабаттара баар көстүү гынан баран, үчүгэйгэ эрэнэр хаһан баҕарар үтүө түмүктээх буолааччы. Онон билигин сахабыт тыла симэлийии буолбакка, сайдыы, чэчириир үктэлгэ сылдьар диэн итэҕэйиэҕи баҕарыллар. Саха омугун кэлэр кэнчээри ыччата ийэ тылынан ылбаҕайдык саҥарарга, сэргэхтик сэһэргииргэ дьаныһар, дьулуһар, бэйэтин норуотунан киэн туттар, сайдарын туһугар туруулаһар диэм этэ.

Онон ылан көрдөххө, туох барыта үс өрүттээх диэбиккэ дылы, биир чопчу быһаарыы суох. Ким эрэ утарар, ким эрэ сөпсөһөр, ол аата хамсааһын баар. Биир боппуруос тула сүпсүлгэн улаатар эбит буоллаҕына, ол киһи болҕомтотун тардар буолан оннук буоллаҕа дии саныыбын.

Сахабыт тылын туттуллуута сөптөөх уонна чуолкай буоларын туһугар олохтоммут уонна бигэргэммит биир нуорманы тутуһуохха наада этэ, улуустаһан, «говордаһан» эҥин арахсыбакка, кимиэхэ хайдах чугаһынан, ханныга табыгастааҕынан буолбакка. Оҕо уһуйааныттан саҕалаан, оскуола, үөрэх кыһаларыгар биирдик үөрэтиини, иитиини ыыттахпытына омук, норуот быһыытынан өлөн-охтон, сүтэн-симэлийэн биэриэхпит суоҕа.

Манна даҕатан эттэххэ, оччотугар кэлии да омуктар сахалыы саҥарарга үөрэниэх этилэр. Атын дойдуга сынньана, көрө-истэ бардахпытына, тиийбит дойдубут тылынан саҥаран быһаарсабыт дии.

Онон, доҕоттоор, соччото суох быһыы инникитин буолбатын курдук тылы сөпкө туттарга, саҥарарга, суруйарга кэм уолдьаспыт.