Биллэрин курдук, 1913 сыллаахха Дьокуускай куораттааҕы 4 кылаастаах училищеҕа үөрэнэ сылдьар, «Жексорусцовъ» диэн аатынан илии баттаан суруйар-общественнай үлэҕэ туруммут Платон Слепцов (кэлин Былатыан Ойуунускай) кистэлэҥ куруһуоктаахпыт (түмсүүлээхпит) диэбитэ биллэр. Бу «Юность» диэн илиинэн суруллар сурунаал этэ. Кэлиҥҥи кэмҥэ сурунаалга баар Жексорусцовъ «Слово о жизни демократов и аристократов» диэн суруйбут ысатыйата историческай литература саҥа таһаарыыларыгар үгүстүк элэҥнээн көһүннэ. Бу ыстатыйа – 1914 сыллаахха суруллубута элбэҕи өйдөтөр-санатар. Онно редакторынан – Николай Денисович Неустроев туруоруллубута. Биллэрин курдук, бу «Юность» сурунаал уһуннук тахсыбатаҕа. Аан дойду сэриитэ бара турара. Быһыы-майгы, общество былааска, судаарыстыбаҕа сыһыана уларыйан киирэн барбыта, онон сибээстээн атын тэрээһини үөскэппиттэрэ, кистэлэҥ комитет баар буолбута, ол састаабыгар кистэлэҥ куоластааһыҥҥа Н.Д. Неустроев салайааччы быһыытынан талыллыбыта. Ити курдук оччотооҕу саха ыччатын санаата революционнай хамсааһын диэки охтон испитэ.
Бу куруһуокка кэлин сэбиэскэй былааһы олохтоспут дьоннорбут П.А. Ойуунускай, М.К. Аммосов, С.В. Васильев, М.В. Мегежекскэй уо.д.а. чилиэнинэн киирбиттэрэ уонна үҥкүү-битии киэһэтин тэрийиинэн күлүктэнэн кистэлэҥ куруһуоктарын үлэтин ыыталлара. Онно барытыгар Николай Денисович Неустроев актыыбынай кыттыыны ылбыта.
Николай Денисович Неустроев нуучча классическай литературатын демократическай үгэстэригэр үөрэммит, үлэһит норуокка тугунан эмэ көмөлөөх буолуохха диэн санааны идеал быһыытынан сүрэҕэр-быарыгар иҥэриммит, саха бастакы революционнай өйдөөх-санаалаах ыччатын кэккэтигэр сылдьыбыт, кинилэрдиин доҕордоспут киһи этэ. Билиилээҕэ-көрүүлээҕэ, сайдыылааҕа. Кини оччотооҕу өйүн-санаатын кэрэһитинэн 1915 сыллаахха нууччалыы тылынан суруйбут «Дикая жизнь» диэн бастакы кэпсээнэ буолар.
Бу күн сиригэр 34 сыл эрэ олорон ааспыт киһи диэтэххэ, Николай Неустроев «Кукаакы кулуба», «Тиэтэйбит», «Тар», «Куһаҕан тыын» диэн айымньыларыгар оччотооҕу олох күлүктээх өрүттэрин саралыы тардан суруйбута саха литературатын классикатынан буоллулар уонна кини аатын-суолун саха литературатын бастакы комедиограбын быһыытынан чиҥник олохсуттулар. Кэпсээннэрин туһунан эттэххэ, холобурга, «Балыксыт Былатыаны» да ылан көрүөҕүҥ, хайдахтаах айымньыный, хайдахтаахтык кини төрөөбүт норуотугар, кини соругар-муҥар чугас турбутун аҥардас бу да кэпсээниттэн өйдүөххэ сөп.
Өрдөөҕүтэ, П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музейга үлэлии сылдьаммын Николай Денисович Неустроев архыыбын анаан-минээн үөрэппитим, санаам тохтообут өрүтүн конспектанан ылбытым. Олорго «Прокаженные» диэн араҥ ыарыыга ылларбыт киһи муҥнаах, эрэйдээх-буруйдаах олоҕун саныы-саныы, өлөр сири булаары болуотунан устан иһэрин суруйбутун долгуйан туран аахпытым. Уонна бу сорго түбэспит муҥнаах ыарыытын дьоҥҥо сыһыарымаары өлөр сири көрдөөн айаннаан иһэрин олус диэн аһыммытым баара. Бу дьоҕус эрээри психологическайдык суруллубут кэпсээн нууччалыы тылынан этэ. Араҥ курдук иэдээннээх ыарыыга ылларбыт муҥнаах санаата ырааһын көрүөҥ этэ! Мин онно өйдөөбүтүм Николай Денисович Неустроев норуотун иэдээнигэр хайдах курдук чугас турбутун!
Оттон киниэхэ олох эргиирэ хайдах сыһыаннаспытай? Биир өттүттэн көрдөххө, оччотооҕу бэйэтин кэмин дьоно өйөөбүттэр, кини өйүн-санаатын, сатабылын туһаммыттар. «1919 г. Н. Неустроев состоял членом волостного и наслежного ревкомов, в 1922-24 гг. работал учителем. В 1925 г. – делегат IV Якутского съездов Советов. В 1925-26 гг. – ответственный секретарь редакции журнала «Хозяйство Якутии» диэн официальнай литератураҕа ыйыллар. Итини таһынан 1927 сыллаахха В. Брюсов аатынан Москватааҕы литературнай институкка үөрэххэ ыытыллыбыта, ону баара доруобуйата мөлтөөн, сэллигэ көбөн, төннөн кэлбитэ биллэр.
Иккис өттүнэн ылан көрдөххө, гражданскай сэрии сылларыгар бастаанньалааччылары өйөөбүтэ диэн баайсааччылар Николай Денисович Неустроевы сэбиэскэй былааһы утарбытын курдук көрдөрө сатаабыттара, буржуазнай националист оҥорорго тиийэ туруорсубуттара. Сүрдээх өр кэмҥэ олоҕо суоҕунан ити курдук хоруотаабыттарын литературабыт историятын үөрэтээччилэр билэр-өйдүүр буолуохтаахтар.
Арай ити хоруотааһыны ылымматах дьонунан суруйааччылар буолаллар. Кинилэр Н.Д. Неустроев аатын-суолун күн бүгүнүгэр диэри саха бастыҥ дьонун кэккэтигэр тутан, кини кырдьыгын таһааран, айар үлэтигэр үйэлээх сыанабылы биэрэн баччаҕа тиийэн кэллилэр. Николай Неустроев сэбиэскэй былааһы утарбатаҕын историк Г.П. Башарин даҕаны, суруйааччы, историк И.Е. Федосеев-Доосо даҕаны, норуодунай суруйааччы Амма Аччыгыйа даҕаны тус бэйэлэрин этиилэригэр дакаастаабыттара, кини саха норуотун, уус-уран литературабыт улахан үтүөлээх-өҥөлөөх классига буоларынан саамай үрдүк сыанабылы биэрэн туран ыйбыттарын санатыахпын баҕарабын.
Саха норуотун олоҕо-дьаһаҕа төрдүттэн хамсаабыт кэмигэр, гражданскай сэрии сылларыгар, Николай Неустроев курдук саха интеллигеннэрэ, ол иһигэр Василий Софронов уо.д.а. олохторугар, нэһилиэктэригэр олорон биэрбиттэрэ, инньэ гынан улахан кыһалҕаларга киирбиттэрэ, өлөрсүү, айдаан ортотугар түбэспит кыра-хара дьону олус диэн аһыналлара, харса-хабыра суох быһыыланар үрүҥ офицердара олохтоох нэһилиэнньэни террордаан, өлөрөн-сүтэрэн киирэн барбыттарыгар аһыналларын күүһүттэн ол кыыллыйбыт үрүҥ офицердарга даҕаны тиийтэлии сылдьыбыттара, араас кэпсэтиилэри ыыта сатаабыттара, арааһа, билигин даҕаны ситэ-хото үөрэтиллэ илик курдук көрөбүн. Дьиҥинэн ылан эттэххэ, ити үөрэтиллиэхтээх хайысханан буолар. Ол оннугар итинник хорсун өрүттэри көрдөрбүт дьоммутун, норуоттара өлөр-хаалар күнүгэр-дьылыгар ол сору бүрүммүттэргэ чугас турбут, кинилэр кыһалҕаларын ис сүрэхтэриттэн үллэстибит дьоннорбутун барыларын былааһы утарсыбыттарын курдук көрдөрүү төрдүттэн сыыһа. Норуот даҕаны гражданскай сэриигэ турунуута, араастаан онуоха сыһыаннаһыыта, төрдө-төбөтө суох буолбатаҕа буолуо…ГражданскайсэриидиэнхамсааһынСахасиригэрбаратурдаҕына, былааскаолорорбассабыыктар, олиһигэрГ.И. Лебедевкурдукпартийнай салайааччылар улахан алҕаһы политическай хайысхаҕа таһаарбыттарын көннөрөр дьаһаллары П.А. Ойуунускай, М.К. Аммосов партия Киин Комитетыгар тиийэ иһитиннэрэн-биллэрэн туран, бассабыыктар таһаарбыт сорох алҕастарын билиниини ити иэдээннээх сылларга ситиспиттэрэ кэм-кэрдии докумуоннарыгар тиһиллэн, сөҥөн сыталларын историктарбытыттан Г.Г. Макаров, Е.Е. Алексеев, Г.П. Башарин монографическай чинчийиилэригэр ыйан тураллар.
1929 сыллаахха Н.Д. Кривошапкины-Уот Субуруускайы өлөрөргө саагыбар тэриммиккин диэн Чурапчы Болтоҥотун киһитэ, үөрэхтээх-хаардаах, улууһугар революция иннинэ суруксуттаабыт, кэлин учууталлаабыт Андрей Андреевич Новгородов оччотооҕу ОГПУ (Уобаластааҕы политическай управление) быһаарыытынан ытыллыбыта. Кини доппуруостаммыт боротокуолларын иҥэн-тоҥон үөрэппитим, таайым туохха буруйдаммыт, туох баайсыыга түбэспит эбитин, гражданскай сэрии иэдээннээх сылларыгар олоххо олорон биэрбит саха интеллигеннэрэ туох өйдөөх-санаалаах эбиттэрин билээри-өйдөөрү кэм-кэрдии бу тыйыс докумуоннарын чинчийбитим.
Онно мин наадыйар боппуруоспар суолу аһар Андрей Новгородов этиитэ баар, Николай Денисович Неустроевка даҕаны сыһыаннаах уонна кини бу силиэстийэҕэ көрдөрүүтэ саха интеллигеннэрэ түмсэн, сүбэлэһэн баран, дьону-сэргэни өйүүр туһуттан, үрүҥнэргэ холбоспуттарын чопчу ыйарынан улахан суолталаах докумуон буоар. А.А. Новгородов (кэнники буруйа суоҕа дакаастаммыта) маннык чахчылары чуолаан ыйбыт:
“В начале 1922 г. красные отряды Каратаева и др. спешно эвакуировались из села Чурапча, центра Ботуруского улуса. В 20-х числах января 1922 в опустевшее село прибыли белые ( отряд Жарникова).
Я жил до февраля у себя, активного участия не принимал. За это которое время белые расстреляли невинных якутов, подозреваемых в большевизме. Особенно тяжелое впечатление произвело расстрел 3-х Кривошапкиных в Нижней Амге в 120 верстах от Чурапчи.
Несчастные будучи членами наслежного ревкома считали себя виновными перед белыми и во время эвакуации из Чурапчи красных бежали в Амгу на м. Мырыла, где был отряд Щипкова Ив.Ив. Когда они прибыли туда кулак Иннокентьев С.С. донес на них Щипкову, что они работники советской власти. Щипков всех троих арестовал и отправил в Нижнюю Амгу на м. “Чичимах”, куда они прибыли в момент озлобления белых убийством Омалаевым Юшманова Пр. и были расстреляны без суда через день по прибытии.
В Чурапче после были расстреляны 3-4 человека. Вообще белый террор был сильный. С белыми прибыли в Чурапчу... интеллигенты Баягантайского и Таттинского улусов: Софронов Вас. Ив., Неустроев Никол. Денисович и Слепцов Мих. Петр. Неустроев Николай Ден. Приехал из Чурапчи ко мне и описал жуткую картину беспомощности интеллигенции в борьбе с белым террором. Он убедил меня приехать в Чурапчу. Когда я прибыл туда с ним Софронов Вас. Ив., бывший тогда членом следственной Комиссии при штабе, дал мне задание бороться по мере возможности с расстрелом невинных. Я был назначен членом Комиссии при Тюнгюлинском штабе в Мегинском улусе 650 верстах от Якутска. Здесь при штабе работали от интеллигенции: Оросин Петр, Слепцов Дмитрий (Баяг. Ул.), Щипков Ив.Ив. и непостоянно перебывали приезжие офицеры. Работы Следственной Комиссии было мало, т.к. пленных с фронта к нам не приводили за исключением редких случаев. Большей частью арестовывали мирное население, которое после следствия оправдывалось. Иногда офицеры и солдаты напившись пьяные уводили в лес насильно арестованных и расстреливали.
При мне были расстреляны трое. Один старик с сыном, с устья Солы (русский – не то дьякон, не то дьячок) и один старик – якут – дойдинского наслега, Мегинского улуса.
После каждого своевольного расстрела Щипков Ив. Ив. требовал подписать приговор нам – Следственной Комиссии.
В марте 1922 г. в конце месяца якуты Ленского отряда восстали против русских офицеров и потребовали от Коробейникова расстрела полковника Кадыкова; что и было им приведено к исполнение. Главный штаб Коробейникова, заподозрив меня в связи с Дмитриевым, виновником “Ленского инцидента” – вызвали в Чурапчу в апреле и назначили заведующим информационным отделом. При в этом отделе работа не клеилась, т.к. воззвания и агитации печатались на 1 пишущей машинке. Не было никакой возможности, что либо распространять, т.к. не было работников в отделе и материальной силы.
В июне или в июле штаб был эвакуирован в Нелькан не задерживаясь в пути. Штаб был отправлен за 4 дня до занятия Чурапчи красными. По дороге я механически освободившись от обязанностей уехал в порт Аян, куда бежали все невооруженные, и жил там до сентября”, – диэн.
Дьэ, олоххо олорор интеллигеннэргэ иэдээннээх күн-дьыл тосхойбут эбит буолбаат! Хор, бу үлүгэрдээх кутталлаах быһыыга-майгыга киирдэллэр даҕаны саха үөрэхтээхтэрэ дьону-сэргэни көмүскэһэллэрин уураппатахтара көстөр. Өссө этиэм этэ дьон-сэргэ үҥсүүтүн тэрийэн, ону дьүүлгэ таһааран, буруйа суох дьону суута-сокуона суох, туох да дакаастабыла суох ытыалаабыт полковник Кадыковы ыттардахтара. Суругу-бичиги, үҥсүүнү нууччалыы билэр-суруйар эрэ дьоннор оҥорон биэрэллэр, норуоттарын диэки санаалаах саха интеллигеннэрэ. Ити баар буола сылдьыбыт өрүтү, интеллигеннэр норуоттарын туһугар, кини кыһалҕалаах күнүгэр тиһэх төгүлүн бастарын былаахыга ууран туран төлөөбүт иэстэрин туһунан оччотооҕу саха интеллигеннэриттэн бу Андрей Новгородов эрэ тус бэйэтин көрдөрүүтүгэр эппитэ. История хатан кырдьыга итинник. Кини сымыйалаабат, баар чахчыны силиэстийэҕэ көрдөрөр, хаһан эрэ кырдьыкпыт баҕардар күөрэйиэ диэхтээбитэ буолуо...
Н.Д. Неустроев ити кэмҥэ дойдутугар учууталлыыра. Гуманист суруйааччы, норуотугар чугас турбут, кини кыһалҕатын үллэстибит киһи төһөлөөхтүк өйө-санаата ыараан, дьону үрүҥнэр өлөрүүлэрэ күүһүрбүтүттэн долгуйан, Андрей Новгородовка өй-санаа атастаһа кэлбитэ буолуой? Ити кинилэр дьону аһынан кэпсэтиилэрэ – оччотооҕу ыарахан быһыыга-майгыга түбэспит саха үөрэхтээх дьонун сүрүн кыһалҕалара этэ. Долгуйуулаах кэмҥэ олоххо олорон биэрбит, оччотооҕу иннэ-кэннэ биллибэт быһыыга-майгыга түбэспит, саха үөрэхтээхтэрэ итинтэн ордук дьоннорун-сэргэлэрин үрүҥнэр суута-сокуона суох террордааһыннарыттан хайдах көмүскэһиэхтэрэ этэй, итинтэн атын ханнык ньыманы туттуохтара этэй?! Ити курдук санаатахпына мин кинилэри олус диэн аһынабын уонна хорсун, үтүө санаалаах дьоннорунан ааҕабын, ол иһигэр Николай Денисович Неустроевы!
Николай Денисович Неустроев туһунан үгүс ыстатыйалар, ырытыылар сурулуннулар, көрдөөһүннэр-булуулар даҕаны бааллар. Онон арыыйда сонун булуу буолаарай диэммин Николай Денисович Неустроев дойдутугар Уолбаҕа олорон, кулун тутар ыйга, “ыалдьар кэммэр” диэн бэлиэтээһиннээх нууччалыы тылынан суруйбут хоһоонун “Ону-маны суруйар кинигэ” диэн түмүүтүттэн өрдөөҕүтэ, ааспыт үйэбит 80-с сылларыгар, илиинэн устубуппун, ону хайдах баарынан ааҕааччыларга тиэрдэбин. (Оччотооҕута ТЛИНЧИ архыыба этэ – фондата 5, уоппуһа 2, хараллыбыт дьыалата 87, көрбүт дьыалам 30-с илииһигэр бу хоһоон баар).
Голубое небо смотрит
В тусклое окошко юрты моей,
Словно манить в синюю даль...
Нет! Не полечу я в холодную ввысь.
Пригвожден я на веки к золотистому балбаху,
Сторожить вечный сон родимой тайги.
Без меня, молодого певца,
Не проснется она никогда.
Выводя каждый день на хомусе
Звуки дивные родного мотива,
Я, певец молодой, угрюмой тайги
Пригвожден навсегда к золотистому балбаху
Сторожить вечный сон задремавшей тайги.
Без меня, любимого певца,
Не проснется, она никогда...
Олба, март, во время болезни.
Николай Денисович Неустроев бу хоһооно кини тиһэх сыллардааҕы хоһоонноруттан биирдэстэрэ буолуон сөп диэн сэрэйэбин.
Саха суруйааччылара Николай Денисович Неустроев үтүөтүн-өөөтүн өрө туталлара, кинини хаһан даҕаны норуоту утары барбыт киһинэн аахпатахтара. Бэйэтин кэмин былаас өттүттэн хайдах баҕарар быһаарар боломуочуйалаах дьоно М. Аммосов, П. Ойуунускай даҕаны гражданскай сэрии сылларыгар үрүҥнэр диэки буолбуттааххын диэн биирдэ даҕаны сэмэни-суҥханы кини аадырыһыгар оҥорбуттара биллибэт, хата, ол оннугар Николай Денисович Неустроев билиитин-көрүүтүн Саха Советскай Автономнай Республикатын сайыннарыыга, өйөөһүҥҥэ туһаммыттара уонна кинини өйөөбүттэрэ биллэр.
Н.Д. Неустроев тыыннаах олохтон барбыт (суруйааччы өлбүтэ диэн тылы туттарбын кэрэйэбин) сылыгар “Кэпсээннэрин” түмэн кинигэнэн таһаарбыттара даҕаны элбэҕи этэр, өйдөтөр-санатар чахчынан буолар. Оттон кини “Талыллыбыт айымньыларын” бастакынан олохтообут киһинэн балта Анна Денисовна Неустроева суруйааччы буолар. Кэлиҥҥи кэмҥэ Н.Д. Неустроев литературнай нэһилиэстибэтин сөргүтүүгэ, саҥа булуулары киллэриигэ, кини олоҕун саҥа матырыйаалларга олоҕуран сэһэргээһиҥҥэ Ю. Васильев-Дьаргыстай олус элбэҕи оҥорбутун ахтыбат буолуохха сатаммат.
Саха бастакы литературнай кириитиктэриттэн биирдэстэрэ, кинини аан бастаан саха литературатын саҕаласпыт киһи быһыытынан сыаналаан аатырбыт “Очеркатыгар” киллэрбит киһинэн Николай Максимович Заболоцкай-Чысхаан буолар. Кини суруйааччыга маннык сыанабылы биэрбитэ:
“... Неустроев бэйэтэ туспа суоллаах, суруйар ньымалаах, биллэр улахан суруйааччы буолар.
Неустроев күүстээх өттүлэрин, ол иһигэр судургу, күннээҕи дьон кэпсэтэр тылларынан уустук хартыынаны айар ньыматын, хас биирдии айымньытын, уобараһын кичэйэн, чочуйан суруйуутун үөрэтии биһиги эдэр суруйааччыларбыт суруйар маастарыстыбалара үүнүүтүгэр улахан суолталаах буолуохтаах”, – диэн.
Бу дьоҕускаан ыстатыйабар, эппиппин бигэргэтэр туһуттан, саха народнай суруйааччыта Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйа биэрбит сыанабылынан түмүктүүбүн:
“Николай Денисович Неустроев талаана икки өстөөх кылаастар хапсыһыыларыгар, революция уонна гражданскай сэрии бастакы ньиргиэрдэригэр кылгастык, чаҕылхайдык күлүмнээт сүппүтэ”.
Сэмэн Тумат,
саха народнай суруйааччыта.
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети