- Аҕа дойду Улуу сэриитин иннинэ Саха сиригэр улуустарга олохтоох промышленноһы сайыннарарга аналлаах тэрилтэлэр тэриллэн барбыттара. Ол курдук, 1940 сыллаахха Ньурбаҕа "Строитель" диэн промартель тэриллибитэ. Бастакы дириэктэринэн улууска киэҥник биллибит Антонов Клим Афанасьевич анаммыт. Бэрт кылгас кэм иһигэр тутуу матырыйаалын соҕотуопкалыыр, маһы таҥастыыр, дьиэ тэрилин, ат-көлө сэбин-сэбиргэлин оҥорор, бондарнай, тимири уһаарар, иистэнэр, баайар, атах таҥаһын оҥорор, тирии имитэр, кирпииччэ, битум оҥорор сыахтар, фотография, типография аһыллаллар. Бу үлүскэннээх үлэ саҥа тэриллэр кэмигэр ыар сэрии саҕаланар, тэрилтэ эр дьоно үксэ сэриигэ ыҥырыллаллар.
- Быйыл Улуу Кыайыы 70 сылынан сибээстээн, сэрии суостаах-суодаллаах сылларыгар аччыктааһын-сут ыар кэмнэргэ үлэлээн ааспыт дьоммутун өйдөөн, ахтан-санаан ааһыаҕыҥ. Промкомбинакка "1941-1945 сс. Улуу сэрии сылларыгар тыылга килбиэннээх үлэлэрин иһин" мэтээли 1946-1947 сс. 166 киһи ылбыта.
- 1941 с. саҕалаан өр сылларга үлэлээбит Дмитриева Прасковья Ивановна ахтыытыттан: "Мин кэргэмминээн Дмитриев Авксентий Дмитриевичтыын промкомбинат хара аһыллыаҕыттан үлэлээбиппит. Кэргэним 1941 с. сэриигэ барбыта уонна ол сыл өлбүтэ. Утуйар, олорор кэм буолбатах этэ, үлэ барыта илиинэн буолара. Дьахтар аймах эр киһи үлэтин толороро. Ойуурга мас кэрдэн, өрүһүнэн ааллаан, биэрэккэ сүгэн-көтөҕөн таһааран, толору таҥастыыр этибит. Кэмбинээккэ ол саҕана икки эрэ ат баара, баар-суох “техникабыт” олор этилэр".
- Ол саҕана 15 саастаах эдэркээн уолчаан Иванов Прокопий Иннокентьевич (Боочо) 1943 с. үөрэнээччи-столярынан үлэлии киирэр. Кини ахтыытыттан: "Кэмбинээккэ үлэлии кэлэрбэр саамай эдэрдэрэ этим. Сэрии кэмигэр үлэ өрөбүлэ суох күн тахсыаҕыттан күн киириэр диэри буолара. Ол саҕана биригээдэнэн үлэ тэриллэн саас-сааһынан аттарыллан барара. Иван Васильев диэн биригэдьиир миигин үөрэтэн, иитэн-такайан үлэһит гыммыта. Кэлин бэйэм элбэх көлүөнэ эдэр дьону үөрэттим. Тэрилтэбиттэн харыс да халбарыйбакка 40 сыл толору үлэлээтим".
- Ити курдук сэбиэскэй норуот сырдыкка дьулуурунан, хорсун санаатынан, Ийэ дойдуга бэриниитинэн Улуу Кыайыыны ситиспитэ. Ол иһигэр ыраах Саха сиригэр тыылга ис дууһаларыттан бириниилээхтик үлэлээбит биһиги бэтэрээннэрбит кылааттара баар буолара саарбахтаммат.
- Сэрии бүтэн эйэлээх олох саҕаламмыта. үлэ тэтимирэн, тэрилтэ улам сайдан барбыта. Билигин баар саамай кырдьаҕас бэтэрээннэрбит, ол кэмнэргэ эдэркээн оҕолор, промкомбинакка үлэлии кэлбиттэрэ уонна үксүлэрэ харыс сири халбарыйбакка бэйэлэрин тэрилтэлэригэр бэриниилээхтик, үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрэ. Кинилэр олохтообут дьыалалара, үлэлэрин түмүгэ биһиги тэрилтэбит сайдыытыгар төһүү күүс буолбута биллэн турар суол.
- Олох сайдан истэҕин аайы сыыйа саҥа техника, оборудование кэлэн, 60-с сылларга саҥа сүүрээннэр киирэллэр. Анал үөрэхтээх исписэлиистэр кэлэннэр үлэни тэрийиигэ саҥа ньымалары киллэрэллэр. 1961-64 сс. дириэктэрдээбит Маччасынов Василий Алексеевич ахтыытыттан: "Бастакы семилетка бүтүүтүн диэки оҥорон таһаарар бородууксуйабыт кээмэйэ 1,5 мөлүйүөн солкуобайга тиийбитэ. Оччолорго сүрүннээн маһынан уһанар, иистэнэр, кирпииччэ оҥорор, мас эрбэтэр сыахтар элбэх бородууксуйаны оҥорон таһаараллара. Нэһилиэнньэҕэ 18 араас өҥө көрүҥэ оҥоһуллара. 1962 с. таас чох баайдаах сир көстүбүтэ уонна "Кировскай" диэн карьер аһыллыбыта".
- Промкомбинат үлэһиттэрэ Амакиннааҕы экспедиция Ньурбаҕа база туттарыгар тутуу маһын бэлэмнээһиҥҥэ, тутуу үлэлэригэр элбэхтик кыттыбыттара. Ньурба бөһүөлэгин атын да тутууларыгар промкомбинат эмиэ кыттыыны ылара.
- Ити кэмнэргэ промкомбинат базата Советскай уулусса баһыгар Нюрбинка үрэх үрдүгэр баара. Ньурбаҕа биллэр промкомбинат кулууба элбэх дьону түмэрэ. Кырдьаҕастыын-эдэрдиин күргүөмнээх үлэ кэнниттэн сынньана, ыллыы-туойа, киинэ көрө бу кулуупка мусталлара. Кэмбинээт кулууба элбэх эдэр сүрэхтэр бэйэ-бэйэлэрин билсибит, таптаспыт түһүлгэлэрэ буолбута.
- 60-с сыллар ортолоругар сорох сыахтар кыаҕыран, арахсан туспа тэрилтэ буолбуттара. Ол курдук, 1966 сыллаахха хас да салаа арахсан бытовой кэмбинээт диэн саҥа тэрилтэ үөскээбитэ. Лесопункт, чох карьера эмиэ туһунан тэрилтэ буолбуттара. 70-с сылларга промкомбинат икки сүрүн сыахтаах хаалбыта: иистэнэр уонна маһынан уһанар. 1975 сыллаахха тэрилтэ Убайааҥҥа саҥа базаҕа көһөн кэлбитэ. Станоктар, иистэнэр массыыналар толору уларытыллыбыттара. Оҥорон таһаарыы биллэ улааппыта. Баататтан тигиллэр бородууксуйа, утуйар таҥас, үлэҕэ кэтэр таҥас Бүлүү бөлөх улуустарынан, Мииринэй куоратынан тарҕанара. Иис сыаҕа Бүлүү бөлөх улуустарыгар соҕотоҕун хаалбыта, онон сакаас күн-түүн элбээн испитэ. үлэ икки симиэнэнэн тэриллэн, үлэ миэстэтэ элбээн, оскуола кэнниттэн элбэх эдэр ыччат биһиэхэ кэлбитэ. Ыччат-комсомольскай биригээдэлэрэ тэриллибиттэрэ. Мэлдьи социалистическай куоталаһыылар ыытыллаллара. Оройуоҥҥа, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ миэстэлэспиттэрэ. Наставниктар үлэлэрэ тэнийэн улахан оруолу ылар буолбуттара. 1980 с. эдэр иистэнньэҥ Мордовская Надежда Иннокентьевна Саха АССР Верховнай Сэбиэтин депутатынан талыллыбыта.
- 1992 с. ырыынак сыһыаннаһыылара киирэн, тэрилтэ акционернай уопсастыбаҕа кубулуйбута. Промкомбинат уларыйан "Иис-Уус" диэн ааттаммыта. Дойду үрдүнэн буолбут уларыта тутуу производствоҕа улаханнык дьайбыта. Тэрилтэбитин тыыннаах хаалларар туһуттан, үлэни саҥалыы тэрийиини, ырыынак сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэн дьаһайыыны эрэйбитэ. Ол эрээри кэлэктиип араас ыарахаттары даҕаны көрүстэр, биир санаанан үлэлээн, ыһыллан хаалбакка күн бүгүҥҥэ диэри үлэлээн-хамсаан кэллэ. Мин бэйэм тэрилтэни 1990 сылтан 2010 сылга диэри, оруобуна 20 сыл салайбытым. Сэбиэскэй кэм былаанныыр экономикатыттан саҕалаан рынокка киирии кэмигэр үлэлээтим. Олоҕум саамай кэрэ кэмнэрин биэрдим. Туох баар кыахпын-уохпун, билиибин-көрүүбүн, сатабылбын биэрэн туран дьон туһугар үлэлээтим дии саныыбын. өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыгар промкомбинаттар эстэн симэлийэн хаалбыттара. Биһиги тэрилтэбит тыыннаах эрэ хаалбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ биир биллэр тэрилтэ буола сылдьыбыта мин олохпор сэмэй ситиһиим буолар. Онон мин киэн туттабын. Бииргэ үлэлээн ааспыт дьоннорбун олус ытыктыыбын, кэлэктииппин суохтуубун.
- Промкомбинакка араас сылларга үлэлээн ааспыт, билигин үлэлии олорор дьону кэлэн иһэр үбүлүөйүнэн ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин. Кытаанах доруобуйаны, дьолу-соргуну, үөрүүнү-көтүүнү баҕарабын.
- Василий Степанов
При частичном или полном использовании материалов гиперссылка на сайт ysia.ru обязательна.
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети