Үлэлээбиттэрэ нэдиэлэ кэриҥэ буолбут, сыал-сорук дьэҥкэ эбит, саамай кытаанах булаат тимири ыларга үлэлэспиттэрэ ырааппыт. Тимир рудатын Буотамаҕа түһэр Куртаҥ диэн үрэхтэн ылбыттар. Кыраайы үөрэтээччи Прокопий Романович Ноговицын бу хайысхаҕа киэҥ үлэни ыыта сылдьар дьонтон биирдэстэрэ, маннык кэпсиир: - Бу сиргэ былыр-былыргыттан тимир уһааралларын бастакы хаһаактар ыраахтааҕыга Москубаҕа «Саха уустарын тимирэ ньиэмэстэр тимирдэриттэн ордук эбит”- диэн улаханнык салланнар суруйбуттар. Ол саҕана, Россияҕа тимир уһаарыыта улаханнык сайда илик кэмэ эбит. Петр I саҕана, бастаан Уралга тимир үөдүйбүт. 1700 сыллар ортолорун диэки аатырбыт муоранан устааччы, Беринг хомотун бастакы арыйааччы киһи тимири мантан ылар.
Бу манна тимир хостотон, сахалартан тимир болгуо хомуйан Таммаҕа собуот туталлар. Тамма сүүрүктээх үрэх, ол онно мельница курдук охсор өтүйэлэри оҥорон тоһоҕолорун, тимирдэрин оҥороннор Камчаткаҕа тиэйэн илдьэллэр. Камчаткаттан тахсаннар, Беринг хомотунан нуучча Америкатын арыйаллар. Онон, Америка арыллыыта бу өттүттэн саҕаламмыта, ол иһин биһиги бу сиргэ сүгүрүйэбит, сүдү ытык сир буолар – диир. Сайыны быһа тимир рудатын көрдөөн, булан уонна дьэ бу күһүн төһө да хаардаатар-самыырдаатар уолаттар эппит тылларын толоро сылдьаллар. Оттон ити булаат тимир диэн буоллаҕына, Мандар уус этэринэн, болот диэн тыл баар биһиэхэ, сахаларга ону Мандар бэйэтин сабаҕалааһынынан «былыт” диир. Былыт буоллаҕына «булаат” диэн буолбута диир. Тоҕо диэтэххэ, булаат тимир ис-иһиттэн былыт курдук ойуулаах буолар. Ол, аан дойдуга саамай аатырбыт кытаанах ыстаалынан биллэр. Ити ыстаалтан оҥоһуллубут саабыла, эппиккэ дылы улахан сыанаҕа барар. Кини сытыытын билэллэрэ диэн Кытай саамай чараас солкотун быһа охсоллоро үһү.
Онтон мөлтөх соҕус орто уонна кыра булааттар буоллаҕына ону быһа охсубаттара үһү,- диэн буолар. Ити аан дойдуга барытыгар тарҕаммыт. Кэлин буоллаҕына Дамаст диэн үөскээбит, онно булаат ойуутун үтүктэллэр, эрийэннэр, хас эмэ дьапталҕа охсоннор. Ол эмиэ сыаналанар, ойуута үчүгэй. Ити гынан, булаат ис-иһиттэн ойуулаах буолар. Интернеккэ көрдөххө, булаат үс көрүҥҥэ арахсар эбит. Бытархай ойуулааҕа аллараа сылдьар, онтон улахан ойуулааҕа үөһэ сылдьар. Ол иһин ити улахан ойуулааҕы ыла сатыыллар, аан дойдуга сүтэриллибит, ону 1850 – с сылларга Аносов диэн инженер Златоуска кистэлэҥин арыйан турар. Ол арыйан, аатырбыт ити Арабскай иҥин тимирдэри барыларын үөрэтэн, бу маннык уһаарыллыбыт тимиртэн эрэ тахсар кыахтаах эбит диэн дакаастаан турар. Ону эмиэ Россияҕа иккиһин сүтэрэн тураллар. Ол иһин билигин ити киирсии буола турар. Булаат тимири арыйыы ханнык баҕарар уус талаһар чыпчаала. Уолаттар Златоуска үс төгүл баран кэллилэр. Онно бары мустаннар, маннык тимир уһаараллар. Ол уһаараннар, булаат төрдүн ыла сатыыллар уонна ол маннык болгуо тимир нууччалыыта «Крица» диэн нууччалыы, ол кэллэҕинэ былдьаһык. Ити кистэлэҥэ арыллыбыта буоллар «Русский булат” диэн маарка хайаан да баар буолуохтааҕа, эбэтэр омуктар арыйбыттара буоллар “бренд” буолуо этэ. Билигин уустар бары бэйэ-бэйэлэрин билсэллэр. Биһиги бу чыпчаалга чугаһаан эрэрбититтэн үөрэбит. Оннук булаат ылылыннаҕына, былыргы саха ууһун аатырбыт ааттарын төнүннэриэ этибит. Сорох дьон өйдөөбөттөр, тоҕо бачча ыраах бараллар диэн, куорат да таһыгар уһаарыахха сөп этэ дииллэр. Ол гынан баран, бу уус уолаттар былыргы бэйэлэрин өбүгэлэригэр сүгүрүйэр түгэннэрэ буолар.Мантан үчүгэй тимир тахсыахтаах, - диэн Прокопий Романович итийэн-кутуйан туран кэпсээтэ, быһаарда.
Манна үлэлэһэ сылдьар тимир уустара бары ааттаах-суоллаах дьон, бу оҥорбут оһохторугар тааһы уулларан тимир ылар туһугар үлэлэспиттэрэ быданнаабыт, улууспут уонна сахабыт сирин күөн туттар киһитэ Александр Дмитриевич Данилов, Россия иһигэр да, тас дойдуларга да тиийдэҕинэ идэлээх дьонун кытта өрүү алтыһар. Саамай муҥутуур кытаанах састааптаах тимири ыларга туруулаһар уонна санаатын маннык үллэһиннэ: - Бастакы болгуо тимирбитин Егор Романовтыын Дьокуускайга «Институт Физико-технических проблем” базатыгар оһох оҥостоммут ылбыппыт. Билигин, үксэ уустар аныгы тимирдэринэн уһаналлар. Россияҕа тимир уһаарыытынан дьарыктанар дьоннор бааллар. Василий Иванов диэн Дьоппуон омук ньыматынан уһааран катаналары охсор, кинилэри кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиир, нуучча киһитэ улахан уус баар. Быйыл биһиэхэ кэлиэн баҕарбыта да кыаллыбата. Быйыл Абхазияҕа «Гильдия оружейников» киирэ сылдьар тимир ууһугар бара сырыттым. Дамаст тимиртэн араас быһыылаах саабылалары оҥорор. Киниэхэ баран уһанарын көрөн-истэн кэллим. Бу дойдуга былыр-былыргыттан эмиэ тимири уһаарбыт сирдэрэ эбит, ол умнуллубут. Кытаанах тимири уһаарар баҕа санаата улахан. Америкаҕа, «Гуам” диэн арыыга тиийэ сылдьыбытым. Манна биир уус оҕонньор баар этэ. Кини уһанар мастарыскыайын көрдүм, уһанар үлэтин билистим. Иккиэн, кини нууччалыы, мин английскайдыы да билбэтэрбит илиибитинэн-атахпытынан кэпсэтэн олус өйдөһөн сылдьыбыппыт. Билигин «булаат тимир” диэни үөрэтэ сылдьабыт. Россияҕа булаат диэн суох диэн ааттыыллар. «Тигильный сталь” диэни оҥороллор. Манна, Буотамаҕа былыр-былыргыттан уһаарбыт сирдэрэ буоллаҕа. Инникитин, тимири уһаарар оһох туруораммыт, куруук дьон да, туристар да көрөллөрүгэр-билэллэригэр, өссө туризм да сайдарыгар да бу дьарыкпыт туһалаах буолуо этэ. Сахабыт сирин улуустарыгар былыр-былыргыттан тимири уһаара сылдьыбыттара биллэр. Киин уонна Бүлүү бөлөх улуустарга. Сир – дойду тимирин рудатын тутула, састааба тус-туһунан буолар. Биһиги маны, салгыы сайыннаран үөрэтиэхпитин баҕарабыт. Тыйыс усулуобуйалаах Сахабыт сиригэр сөп түбэһэр сытыы, тымныыга тостубат тимир наада, - диэтэ ааттаах-суоллаах уус Александр Данилов.
Хас да күннээх-түүн сыралаһан үлэлээбит үлэлэрин түмүгэ 30 кг таастан 3 кг кэриҥэ ыраас болгуо тимири ылан үлэлэрэ тилиннэ. Тимир уһаарыытын нэмин билэр туһугар, ити курдук сыралаһан туран үлэлииллэр идэлээх тимир уустара.
Ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети