- Саамай сүрүнэ – биһиги улууспутунан икки федеральнай, үс өрөспүүбүлүкэ суола ааһаллар. Тимир суол Саха сирин дьонун-сэргэтин эрэ хааччыйбакка, Магаданы, ыаллыы регионнары кытары сибээстиэхтээх. Оттон Дьокуускайы кытары ситимниэхтээх муоста тутулларын өрөспүүбүлүкэ хас биирдии олохтооҕо күүтэр.
– Николай Прокопьевич, өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ газохимическэй собуот боппуруоһун кыраҕытык кэтээн олорор. Онон, бүтүн норуот иннигэр эппиэтинэһи сүгэн олороҕут диэтэххэ, омуннааһын буолбата буолуо.
– Биһиги 95 бырыһыан дотациялаах улууспут. Хас биирдии салааны сайыннарарга өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытары биир санаанан үлэлиибит, оннук сыал-сорук турар. Уопсайынан, экономическай өттүнэн, инники сайдыыны көрүөхтээхпит. Элбэх үп-харчы эргийэрэ, элбэх үлэ миэстэтэ тахсара, оҥоһуллар бородууксуйа атын регионнарга тарҕанан атыыланара уо.д.а. былааннанар.
Газохимическэй собуот туһунан этэр буоллахха, күн бүгүн техническэй-экономическай бигэргэтии суох. Дьүүллэһии билиҥҥитэ «буортулаах» эбэтэр «буортута суох» эрэ диэн сабаҕалаан көрүүнэн бара турар. Нэһилиэнньэни кытары кэпсэтэбит, биһиги дьоммут-сэргэбит балаһыанньаны өйдүүр дии саныыбын. Анал делегация Томскайга итинник собуот үлэтин билсэн кэллэ. Бастакы солбуйааччым Павел Сазонов уонна общественнай Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Рудольф Михайлов бара сырыттылар. Улууспутуттан СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) депутата Александр Романов Новомосковскайга баран кэллэ. Ити сырыылар түмүктэринэн телевидениенэн, радионан санааларын үллэһиннилэр. Ону мин хос хатылаабаппын. Санаан көрүҥ, биһиги уоппут сыаната алта солкуобай, кинилэргэ икки солкуобай. Техническэй-экономическай суоттааһыны итинтэн да сиэттэрэн таһаарыахха сөп. Тутуу аныгы үйэ бүтэһик технологиятынан барыахтаах буоллаҕа. Итинник производствоҕа уонунан сылынан үлэлээбит үөрүйэхтээх, аныгы технологияны баһылаабыт исписэлиистэр наадалар. Онно биһиги бэлэмнээх буолуохтаахпыт. Өлүөнэ эбэни харыстыыр туһунан уопсастыбаннай сэбиэт этиитин учуоттаан, депутаттар, баһылыктар сүбэлэһэн собуот тутуллуохтаах сирин сыҕарытарга быһаарыы ылыммыппыт. Маннык производство наадата суох диэн эппэппин. Аныгы үйэҕэ тутуллуон сөп, киин куораттарга үлэлии тураллар. Ол гынан баран, СӨ Ил Дархана Егор Борисов бэйэтин этиитигэр бэлиэтээбитин курдук, доруобуйаҕа, тулалыыр эйгэҕэ буортулаах түгэнигэр тутуллуо суоҕа. Публичнай истии син биир буолуоҕа. Мин улууһум олохтоохторун этиилэринэн салайтарабын.
– Оттон собуот тутуллар түбэлтэтигэр олохтоох нэһилиэнньэ үлэлээх буолуо диэн сабаҕалааһын төһө оруннааҕый?
– Тимир суол кэлэ илигинэ эмиэ кэлии дьон эрэ үлэлиэхтэрэ диэн дьон саарбахтаабыта. Тимир суолга олохтоох дьону ыларга үрдүкү салалтаны кытары сөбүлэһии түһэрсэн үлэлии олоробут дии.
Вячеслав Штыров транспорт техникумун тутуутун туруорсан уонна олоххо киллэрэн, быйыл номнуо иккис выпуск бүтэрээри сылдьар. 27 улуустан кэлбит устудьуоннар тимир суолга практикаларын бараллар, үлэлии хаалаллар. Онон бу салааҕа бэйэбит идэлээх ыччаттарбыт суохтар диэн этэр сыыһа. Инникини өтө көрөн, сөптөөх каадырдары бэлэмниибит. Ыччаттарбыт ханнык баҕарар собуокка үлэлиир кыахтаныахтара.
Быйыл предпринимательство сыла биллэриллэн, бэйэбит предпринимателлэрбитигэр болҕомто уура сатыыбыт. Предпринимательствоҕа анаммыт инвестиционнай форуму икки секциянан: тыа хаһаайыстыбатыгар уонна өҥөнү оҥорууга ыытаммыт предпринимателлэр бэйэлэрин бырайыактарын билиһиннэрдилэр. Предпринимательство сайдыытыгар биэрэргэ туһааннаах сирдэри саппааска тутан олоробут. Итинэн оҥорон таһаарар күүстэр биһиги улууспутугар кэлэн регистрацияланалларын ситиһэ сатыыбыт. Улуус бюджета үлэ миэстэтэ төһө тахсарыттан тутулуктаах. Онно үп-харчы сүрүннээн подоходнай уонна дьоҕус, орто бизнес төлүүр нолуоктарыттан киирэр. Биһиги уопсай бюджеппыт улахан, үс миллиарка тэҥнэһэр. Онон үлэ миэстэтэ тахсарыгар бары интэриэстээхпит. Оҥорон таһаарыыны сайыннарыыны бастакы суолталаах соруккурдук көрүөхтээхпит.
Соторутааҕыта кэриэйдэр кэлэ сырыттылар. Бу күннэргэ Кытай Народнай Өрөспүүбүлүкэтин Хэйлуньцзян провинциятын Муданьцзян куоратын народнай бырабыыталыстабын делегацията кэлэ сырытта. Чуолаан атыы-эргиэн, экономика, транспорт, суол-иис, ититии, энергетика инфраструктуратын сайыннарыы, Уһук Илиҥҥэ түргэн сырыылаах поезтарга анаан тимир суолу тутуу, маһы таҥастыыр промышленность, тыа хаһаайыстыбата курдук эйгэлэргэ бииргэ үлэлээһини дьүүллэстибит.
Саха сиригэр таһаҕас тиэйэр улахан кыамталаах массыыналары өрөмүөннүүр, саппаас чааһын булар уустук. Ол иһин, манна сервиснэй киини тэрийиэхпитин баҕарабыт.
Биһиги логистика хайысхатынан сайдар улуустарга киирсэбит, онон оҥорон таһаарыыны күүскэ сайыннарыахтаахпыт. Ону тыа хаһаайыстыбатын кытары дьүөрэлиэхтээхпит. Улууска үлэ миэстэтин таһаарар саҥа кыахтар баар буолуохтарын баҕарабыт. Холобур, биһиги олохпутун-дьаһахпытын, сирбитин-уоппутун кытайдар кэлэн үөрэтэ сылдьыбыттара. Сүөһү булкаас аһылыгын бэлэмниир собуоту сибиинньэни тутар кэмбинээккэ уларытыахха сөбүн туһунан эппиттэрэ.
Сайдыыга суол улахан оруоллаах. Хорук тымыр буолара мэлдьэх буолбатах. СӨ бырабыыталыстыбатын күүстээх үлэтин түмүгэр федеральнай суолларбыт оҥоһуллаллара үчүгэй. Ити нэһилиэнньэҕэ, атын дойдулары кытары сибээстэһэргэ даҕаны улахан көдьүүстээх. Хабаровскайга урут үс суукканан тиийэр буоллахпытына, билигин биир суукка айанныыр буоллубут.
Уопсайынан, бырабыыталыстыба өттүттэн болҕомто ууруллар буолан, олох-дьаһах тупсар, ол отчуоттартан да көстөр. Үлэлии сатыыр киһиэхэ үлэ баар.
– Владимир Птицын курдук биллэр-көстөр салайааччы кэнниттэн баһылык дуоһунаһыгар киирии төһө долгутуулаах уонна эппиэтинэстээх этэй?
– Уон сыл анараа өттүгэр Дьааҥыга үлэлии сырыттахпына, Владимир Ильич дойдугар кэлэн үлэлээ диэн ыҥыран ылбыта. Бастакы ыҥырыытыгар сөбүлэспэтэҕим. Ол кэмҥэ Дьааҥыга үлэбин саҕалаабытым балтараа эрэ сыл буолбут этэ. Онно үп управлениетын салайбытым. Ол иннинэ СӨ Үпкэ министиэристибэтигэр сэттэ сыл үлэлээбитим. Дойдубар кэлэн баран, үс сыл баһылыгы солбуйааччынан, 2007 сылтан бастакы солбуйааччынан үлэлээбитим. 2015 с. ыам ыйын 27 күнүгэр баһылыгынан талыллыбытым үс сыла туолла. Дойдубар үлэлии кэлбитим уон сыл буолбут эбит да, күн бэҕэһээ эрэ кэлбит курдукпун.
Владимир Птицыны кытары биир хамаанданан үлэлээбит буоламмыт, бииргэ саҕалаабыт тосхоллорбутунан, бырайыактарбытынан салайтарабыт, олоххо киллэрэбит.
Улууспут 31 нэһилиэгин баһылыктара бары олус көхтөөхтүк биир хамаанданан үлэлииллэр. Мөккүөрдээх боппуруостар баар да буоллахтарына, эйэнэн быһаарабыт. Баһылык ханнык да партияттан турбут буоллун, «норуот талбыт баһылыгын кытары үлэлиибит» диэн тускулу тутуһабын.
– Сир-уот боппуруоһа хаһан баҕарар сытыытык турар. Улуус киинэ буолбут Аллараа Бэстээх сирин-уотун кэлии омуктар баһылаан олороллорун туһунан кэпсэтии суох буолбатах.
– АлларааБэстээх уруккуттан да рабочай бөһүөлэк этэ.Кэнники кэмҥэ сахалар элбээбиттэрэ харахха быраҕыллар. Биһиэхэ элбэх омук олорор. Былырыыҥҥы чахчыларынан, узбек, киргиз, таджик уо.д.а. омуктар элбэхтэр. Чеченнэр – Россия гражданнара.Чеченнэри олохтоох дьон быһыытынан көрөбүт. Кинилэр манна 1970-80 сыллартан олохсуйан, билигин оҕолоро, сиэннэрэ нэһилиэк аайы кэриэтэ бааллар.
Аллараа Бэстээххэ атыынан-эргиэнинэн, сүрүннээн, Киргизияттан сылдьар узбектар дьарыктаналлар. Кинилэр тыһыынчалар сыллар тухары атыы-эргиэн эридьиэһин эттэринэн-хааннарынан билбит дьон. Ол иһин, атыы технологиятын билэллэр. Кырдьыгынан эттэххэ, биһиги ити дьыаланы соччо кыайбаппыт. Ол оннугар олохтоох дьоммут техника атыытыгар үчүгэйдэр. Оттон бородуукта, ас-үөл атыытыгар тоҕо эрэ кыайан күрэстэспэппит. Инньэ диэн сапсыйан кэбиспэккэ, үөрэниэххэ, күрэстэһиэххэ наада диэн сыал-сорук туруорабыт. Оччоҕо сыана өссө түһүө этэ. Омуктарыҥ бары бэйэ- бэйэлэрин билсэр буоланнар, сыананы бэйэлэрэ быһааралларын кэриэтэ, сыананы алдьаттарбаттар. Ол гынан баран, хонтуруоллуур уорган элбэх, бэрээдэк тутуһуллар.
Россия национальнай политикатын концепциятын тутулугар сыһыаннаах сүҥкэн улахан мунньах буолла. Онно элбэх норуоттах Россияҕа хайдах үлэлиэхтээхпит, олоруохтаахпыт туһунан элбэх дакылааты иһиттибит. Биһиэхэ национальнай диаспоралар салайааччылара куруук сылдьаллар, сүбэлэтэллэр-амалаталлар.
Саха киһитэ сатаабатаҕа суох. Мин биир баҕа санаалаахпын: эһиги, сонуну киэҥник тарҕатар дьон, хаһан да, ханна да суруллубатах боростуой үлэһит дьону элбэхтик сырдатаргыт буоллар. Хамнас эрэ туһа диэбэккэ, сүрэхтэрин баҕатынан дьиэ кэргэнин, улууһун, өрөспүүбүлүкэтин туһугар үлэлиир үтүө-мааны дьоммутунан тутахсыйбатах улууспут.
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети