«Бүдүрүйбэт сүһүөхтээх Мүлдьү Бөҕө» олоҥхо кинигэтин сүрэхтэниитигэр этиилэр, ырытыылар:
Протодьяконова Елена Николаевна – өрөспүүбүлүкэтээҕи “Олоҥхо” киинин научнай үлэһитэ, Платон Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата, кинигэни бэчээккэ бэлэмнээбитэ:
Кэбээйи улууһа эмиэ элбэх олоҥхоһуттардааҕынан биллэр. Олоҥхону урут “Олохтон тэйитэр оскуола” диэн тэйитэ сылдьыбыттара. Ону П.А. Ойуунускай күүскэ турууласпыта. Иван Афанасьевич Николаев – Куоҕас Уйбаан олоҥхоһут олоҥхотун көрөн баран бэчээттээн таһаарарга үлэлээн барбыппыт. Элбэх көмөнү М.П.Григорьев оҥордо, матырыйаал бөҕөнү биэрбитэ. Куоҕас Уйбаан олус талааннаах киһи эбит. Архивка олус элбэх матырыйаал баар. 2001с. “Айыы сыдьаайа” түмсүү, “Аал – Луук мас-студия” Евдокия Избекова игин буолан бу үс нэһилиэктэринэн кэлэн үлэлээн сылдьыбыппыт. Элбэх кырдьаҕастары көрсүбүппүт. Үтүө, истиҥ эйгэни иитиигэ үтүө дьону көрсөн, үс нэһилиэгинэн Куоҕас Уйбаан туһунан элбэх информацияны билэн барбыппыт. “Мүлдьү Бөҕө” олоҥхо 4 улууска тарҕаммыт олоҥхо. Бу бүгүн төрөөбүт түөлбэтигэр кэллэ. Ыччаттар көрөн, ааҕан үөрэтиэхтэрин наада. Куоҕас Уйбаан сыдьааннара олус элбэхтэр эбит. Биһигини кини суоппар сиэнэ Василий аҕалла. Сиэн кыыһыгар Евдокиялаахха түспүппүт. Наһаа үчүгэйдик, истиҥник көрүстүлэр. Ураты дьон сыдьааннара ураты буолаллар эбит. 2006с. Куоҕас Уйбаан төрөөбүтэ 95 сылын туолбута. Бу бэлиэ күнүгэр олохтоох нэһилиэнньэ олоҥхоһут олорон ааспыт сиригэр өйдөбүнньүк бэлиэ туруорбуттара «Бүдүрүйбэт сүһүөхтээх Мүлдьү Бөҕө» олоҥхотуттан маннык тыллар киирбиттэрэ: “Ойор күн туналҕана толкуйдаах, киирэр күн килбиэнэ кэскиллээх, тахсар күн сардаҥата санаалаах...” Үйэлээх үгэстэри сөргүтүүгэ үлэлээҥ, хамсааҥ!
Данилова Анна Николаевна – Аҕыйах ахсааннаах Хотугу норуоттар проблемаларын чинчийэр институт научнай үлэһитэ, филологическай наука кандидата, “Мүлдьү Бөҕө”олоҥхо рецензенэ:
Билигин олоҥхону тарҕатар, бэчээттиир араас сериялар, фестиваллар бааллар: “Саха Боотурдара”, “Олоҥхо дойдутун оҕотобун”. Бэйэ дойдутун олоҥхотун оҕолор билэллэрэ ордук үчүгэй. Бу олоҥхо 8078 түһүмэхтэн турар улахан олоҥхо. Хотугу улуустартан Муома, Кэбээйи, Тиксии (мин улууһум) олоҥхолоро бэчээттэнэн тахсыбыттара. Сотору Дьааҥы олоҥхото тахсыахтаах. “Саха Боотурдара” серия саха дьонугар улахан бэлэх буолла. Араас сирдэргэ айанныыбыт. Холобура, Алтайга “Батырлар” серия 58 томнаах. Алтай сериялара нууччалыы тылбаастанан эрэллэр. Биһиэнэ 21 томнаах. Бу олоҥхо 11 томҥа киирдэ, Елена Николаевна олус дьаныһан, чопчулаан таһаарбыт үлэтэ буолар.
2014с.”Образ женщины-богатырки в якутском олонхо” диэн бэйэм монографиябын олохтоох библиотекаҕа бэлэхтиибин.
Григорьев Марк Петрович - 1 Лүүчүнтэн төрүттээх, физико - математическай наука кандидата, университет доцена, РФ үрдүкү профессиональнай үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, Учууталлар учууталлара, Кэбээйи, 1 Лүүчүн нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, 50 - тан тахса наукаҕа уонна методикаҕа үлэ, ол иһигэр түөрт кинигэ ааптара:
Олоҥхобут 11 туомунан таҕыста, онон 11 улууспут. Биһиги түөлбэбититтэн тахсыбыт аан бастакы олоҥхо буолар, киһи олус киэн туттар, онуоха үлэлэспит дьоҥҥо махтанан дохсун ытыс тыаһын аныаҕыҥ!
Биһиги улууспут олоҥхоһуттарыттан Кырса Сөдүөт, Егор Павлов олоҥхолоруттан ордорон “Мүлдьү Бөҕөнү” Е.Н.Протодьяконова үлэлэһэн таһаарбыта эмиэ ураты. Оҕолор олоҥхолууллар эбит. Куоҕас Уйбаан аймах оҕото олоҥхолообутун истэр олус үчүгэй. Архив докумуоннарын хаһыстахха Улуу эдьиийбит Аана фамилията Борисова диэн эбит. Онон кини аатын Борисовтар үйэтитэ сылдьаллар эбит. 2016с. Куоҕас Уйбаан төрөөбүтэ 110 сыла туолар, онно анаан балаҕанна тутуохха диэн этиилээхпин. Ис бараанын, остуолун, устуулун Е.П.Спиридонов – норуот маастара оҥорон биэриэ этэ.
Корнилова Екатерина Ивановна – Мукучу гимназиятын саха тылын, литературатын учуутала:
Үтүө дьоро киэһэ буолуохтун ыраах сиртэн кэлбит ытык ыалдьыттарбыт, Мукучу олохтоохторо! Мукучу дьонугар улахан үөрүүлээх күн тосхойдо.
Олоӊхобут 10 сыла олус таһаарыылаахтык ааһан эрэр. Бу кэмнэргэ киһи аа5ан сиппэтэх үлэлэрэ кыайа-хото олоххо киирдилэр. Умнуллан эрэр ытык идэлээхтэри ирдэһэн туран сириэдитэн, билиӊӊи кэмӊэ бэл детсад о5олор олоӊхолоон холоноллоро сонун буолбат буолла. Олоӊхо кинигэлэрэ хото бэчээттэнэн, библиотекаларынан, кабинеттарынан толору хааччылыннылар. Онон биһиги кэммит соруга – саха саха буолбут, аан дойдуга аатын ааттаппыт олоӊхобутун аа5ан-үөрэтэн дьиӊ сахалыы өйбүтүн-толкуйбутун уһугуннарыы…
Саха баарын тухары үгүс олоӊхо айыллыбыта, олортон үгүһэ сурукка киирбэккэ симэлийбиттэрэ, саамай ча5ылхайдара ордон , көмүс буукуба5а тиһиллэн, аны сүппэт-симэлийбэт дьыл5аланнылар. «Сурукка суруллубуту сүгэнэн суорбаккын» диэн итини эттэхтэрэ. Биһиги түөлбэ улахан үөрүүбүтүгэр тумус туттар олоӊхоһуппут И.А.Николаев, норуокка биллэр аатынан Куо5ас Уйбаан «Бүдүрүйбэт сүһүөхтээх Мүлдьү Бө5ө» олоӊхото кинигэ буолла.
УЬулуччу талаан хаһан да сө5үрүйбэт, ол курдук Куо5ас Уйбаан дьо5ура кини о5олоругар, сиэннэригэр, хос-хос сиэннэригэр тиийэ дьайа турарын биһиги көрө-истэ сылдьабыт. Бу буолар сүдү талаан диэн.
Бу «Саха боотурдара» серия 11-с туома биһиэхэ олоӊхону үөрэтэрбитигэр-чинчийэрбитигэр сүрүн кинигэ буолла. Манна киирии ырытыытыгар Кэбээйи улууһун олоӊхоһуттарын толору сырдатан, ханнык олоӊхолор Кэбээйигэ тар5ана сылдьыбыттара, ону эбии түөлбэ олоӊхолорун уратылара ыйылла сылдьаллар. Бу барыта биһиэхэ, үөрэтэр дьоӊӊо, олус наадалаах сибидиэнньэлэр.
Онтон мин бэйэм «Бүдүрүйбэт сүһүөхтээх Мүлдьү Бө5ө» олоӊхону аа5ан баран туох санаа5а кэлбиппин кылгастык этэн аһарыым.
Бастатан туран, олоӊхону эппиккэ дылы биир тыынынан аахтым. Ол курдук умсугутуулаах интэриэһинэй сюжеттаах. Бу олоӊхо дьиӊ олоххо чугас ис хоһоонноо5ун бэлиэтии көрдүм. Былыргы кыргыс кэмӊэ күүстээх-уохтаах уол5амдьы дьон күүстэрин холоһоллорун үгүс үһүйээн кэрэһэлиир. Манна орто дойду дуолан бухатыыра хара маӊнайгыттан күүһүн холоһор суолу тутуспут. Суолугар туора турбуту үөһэ-аллараа дойду ааттаахтарын элбэхтэри кыайталаабыт-кыдыйталаабыт. Ол иһин сүгүннээмээри гынна диэн үӊсэн-харсыһан 40 сыл устатыгар алараа дойдуга түүнүктээх түрмэ5э хаайбыттар. Тахсан да баран уйгу оло5у батыспакка, араллааннаах-охсуһуулаах суолунан баран күүстээхтэртэн күүстээхтэри сойуолаһар. Бу сылдьан ыйдаран бииргэ төрөөбүт инитин билбэккэ, хааннаах хапсыһыыга ыӊыран өлөрө сыыһар. Дьиӊ олоххо ийэлэр-а5алар о5олорун ис кыа5ын биллэхтэринэ, харыһыйан, кистии-саба сатыыллара – атын күүстээхтэр аат былдьаһыытыгар сүгүннүөхтэрэ суо5а диэн.
Мүлдьү Бө5ө Тэӊнээх киһитин булла5ына тутатына өлөрсөн барбат. Урукку кэмнэргэ күүһүн холоһо кэлбит киһи тустан, ыстаӊалаан, тааһы көтө5өн, бүтэһигэр далла мэндэһэн, үксүгэр иккиттэн биирэ өлөн туоруура. Бу олоӊхо5о Мүлдьү Бө5ө Харылыыр Мохсо5олу кытта ити холобурунан саанан ытыһарга тыл тылга киирсэллэр. Түргэнник кыайан-хотон кээстэ5инэ санаата астыммат, көхсө кэӊээбэт, кэлиэх-барыах сирин булбат. Итинник сылдьан түптээх оло5у олорбот. Кэлин тиһэх дьэ тэӊнээ5ин булан, 4 ый 120 хонугун устатыгар диэри өлөн-быстан биэрбэккэ охсуһаллар. Бу охсуһууларын уһуна-киэӊэ сөхтөрөр. Атын олоӊхолорго уһун-киэӊ охсуһуу ый отут хонугар тиийэр. Онно бухатыырдар сэниэлэрэ эстэн догубуордаһан баран утуйан сынньаналлара элбэх олоӊхо5о көстөр. Онон Мүлдьү Бө5ө тэӊнээ5ин кыайан эрэ баран дьэ санаата ситэн ойох ылан оло5ун оӊосторо кэпсэнэр.
Бу олоӊхо 1941 сыллаахха сурукка тиһиллибитэ. Ити кэмӊэ нуучча тыла биһиги тылбытыгар күүскэ иӊэн, кимэн эрэр кэмэ буолар. Олоӊхоһут да нуучча тылын улаханнык убаастыырын бу олоӊхоттон көрөбүт. Ол иһин кыайа-хото сахалыы дьүөрэлээн нуучча тылларын сөбүлээн туттубут: эмпиэрийэ, саарыстыба, донускуой саллааттар, кириэпэс, сулууспа, толкуйдаан-дуумайдаан, сибиэтэ сибиэттээх, сии кэлбит сиэхсит сиилинэйэ уо.д.а.
Өссө биир уратыта диэн бу олоӊхо5о мифологическай персонажтар суохтарын кэриэтэ: Үрүн Аар тойон, иччилэр, Аал-Луук мас…
Бу олоӊхо5о ат оруола улахан. Бухатыыр атын таһынан ийэтэ уонна бэйэтэ акка кубулунан ылаллар. Бэйэтэ акка кубулуйуута олоӊхо5о биир ураты ча5ылхайдык ойууламмыт. Бэйэтиттэн үүммүт бүтэй көмүс үүннээх, бүтэй көмүс ыӊыырдаах үрүӊ көмүс ат сылгыны көрөөрү туох баар кыыл арааһа үрүт-үрдүлэригэр ыттыһан, мустан көрбүттэр, күөх далай олохтоохторо, киэӊ халлаан көтөрдөрө онтон эмиэ хаалсыбатахтар диэн.
Олоӊхо5о саамай сыаналанара, биллэн турар, баай-талым тыла-өһө буолар. Олоӊхоһут эпическэй формулалары хото туһанара норуот уус-уран ойуулуур-бичиктиир уран тылын билэрин, ону сатаан таба туттарын көрөбүт. Бол5омтобун ордук антитезаларыгар хатаатым. Олоӊхо устатын тухары олус хойуутук, бэргэнник туЬаммыт.
«Бүдүрүйбэт сүһүөхтээх Мүлдьү Бө5ө» олоӊхо биир сыаналаа5а диэн, олоӊхо тиэкиһэ толорооччу тылын-өһүн уларыппакка туох баарынан суруллубута буолар. Онон олоӊхо5о биһиги түөлбэ тылбыт толору көрдөрүллүбүт. Кэлин диалегы чинчийээччилэргэ наадалаах матырыйаал буолар.
Мин көрүүбэр хайдах эрэ нуучча остуоруйатын матыыптара туттуллубут курдуктар: 3 суол аартыгыттан ыараханын талыы нуучча былиналарыгар, остуоруйаларыгар элбэхтик көрсүллэр. Абааһы кыыһын дьэгэ-бааба5а холооһун, эбиитин нууччалыы таӊастаа5а…
Олоӊхо – биһиги киэн туттуубут, аан дойдуга тахсар сүрүн аартыкпыт. Онтон үгүстэргэ бу бэйэбит киһибит олоӊхото – сырдыкка сирдиир сулус буолуохтун диэн ыӊырабын. Аа5ыӊ, сэргээӊ, чинчийиӊ…Бол5омто5ут иһин махтал.
Самсонова Светлана Николаевна – Танара орто оскуолатын саха тылын, литературатын учуутала:
Бастатан туран, кэрэ - бэлиэ түгэнинэн, Николаев Иван Афанасьевич - Куо5ас Уйбаан "Бүдүрүйбэт сүhүөхтээх Мүлдьү Бөҕө" олонхото кинигэ буолан тахсыбытынан, бука барыгытын истиҥник эҕэрдэлиибин! Олонхону бэчээккэ бэлэмнээбит Протодьяконова Елена Николаевнаҕа, ону тэҥэ кинигэ тахсарыгар сэмэй кылааттарын киллэрсибит дьоҥҥо махтанабын!
Бэлиэтээн эттэххэ, кинигэ тутула тупса5ай. Кэннигэр текстологическай быhаарыылар, түөлбэ тыллар быhаарыылара, олонхо геройдарын уонна персонажтарын ааттарын ыйынньыга, сирин - дойдутун ааттара бэриллибитэ ааҕааччыга олус туhалаах дии саныыбын.
Кылгастык, "Бүдүрүйбэт сүhүөхтээх Мүлдьү Бөҕө" олонхо тылыгар - өhүгэр тохтоон ылыам. Олонхо уус - уран ойуулуур - дьүhүннүүр ньымаларынан муҥура суох баай: ойуулааhын, хоhуйуу, гипербола, тэҥнэбил, эпитет уо.д.а.
Киириитигэр аан дойду айыллыытын, сир - дойду төрүттэниитин хоhуйбута киhи хара5ар хамсаан кэлиэх курдук тыыннаах, ойуулааhына далааhыннаах. Сири - дойдуну ойуулааhыҥҥа омуннааhын (гипербола) киэҥник туhаныллар:
Киҥкиниир киэҥ халлааны
Килэйэр мэндээтиттэн
Чэҥкир чэгиэн чэчэгэйин уутун
Тэhи тэбэн түhэрэн,
Сэттэ сиксиктээх сибэтиэй буорга
Сириэдитэн тэрийэн,
Сэттэ билиилээх
Дэлэмэ чэлгиэн алааhытэрийбиттэрэ. (БсМБ, 40 с.)
Сахаларга олохпут, кырдьык да5аны, алаастан са5аланар эбээт! Баар - суох сирбит - уоппут, баайбыт - дуолбут - алаас.
Быһаарыылаах тылдьыттарга дэлэмэ диэн тыл суолтата суруллубатах.
Дэлгэм, даҥ. (кэпс,) Киэҥ- куоҥ, холку, дэлэй. (СТБКТ, 147с.)
Дэлэмэ (түөлбэ тыла буолуон сөп) чэлгиэн - чээлэй күөх, өлгөм үүнүүлээх диэн суолта5а туттубут диэн быһаардым.
... Ортотунан билиилээх урсун дуолай
Алааһы олохтообуттара.
Дуолай (түɵлбэ тыла буолуон сɵп) - дуолан (н оннугар й дор5оон туттуллубут). Дуолан, даҕ. 1. Муҥутуур улахан, муҥутаабыт (СТБКТ, 141с.)
Ол аата муҥутуур улахан, кɵнɵ, дэхси ньуурдаах алааһы олохтообуттар.
Олонхоҕо эпитет, предмеккэ, кɵстүүгэ ɵҥ- дьүhүн, бэлиэ биэрэр, быhаарар тыл, хойуутук туттуллар. Холобур:
Үс биттэхтээх
Өндүр мɵҥүɵ халлаан
Үрүт ɵттүгэр үɵскээбит. (БсМБ, 40 с.)
Г.Ф.Сивцев "Сахалыы кылгас тылдьытыгар" мɵҥүɵн диэн суруллар. Мɵҥүɵн - 1. Туох эмэ үрдүк томтоҕоро, оллура. (СКТ, 86с) Олоҥхоҕо н дорҕооно кɵппүт.
Быһаарыылаах тылдьыттарга ɵндүр диэн тыл суолтата суруллубатах. Өндɵл, ɵндүл. Үрдүк, үрдүк сирдиэн бэриллибит. (СКТ, 100с) "Сахалыы кылгас тылдьыкка" р оннугар л дорҕоонунан суруллар.
Итинэн сиэттэрэн, түɵлбэ тылыгар бүтэй дор5ооннор солбуhуулара кɵстɵр диэн быhаардым. Куо5ас Уйбаан "Бүдүрүйбэт сүhүɵхтээх Мүлдьү Бɵҕɵ" олонхотугар эргэрбит, фольклор ону тэҥэ түɵлбэ тыллара үгүɵрүтүк туттуллубут диэн бэлиэтии кɵрдүм.
Тэҥнээhин - олоҥхо тылын - өһүн байытар, герой уобараһын арыйарга күүс-көмө буолар - сүрүн уус - уран ойуулуур - дьүhүннүүр ньыма. Куоҕас Уйбаан айылҕаны, тулалыыр эйгэни, бухатыырдар охсуһууларын хоһуйарыгар тэҥнэбиллэри бэргэнник туттар.
Абааhы уола аҕыс кырыылаах Таас Укулаан Бухатыыр түhэн кэлэригэр:
Ар5аа халлаан алын тэллэҕиттэн
Тыстаах баттахтаах
Тиhэх эhэ тириитин
Тиэритэ тардыалаабыт курдук
Хара - сидьиҥбылыттар
Таҥнары устан саба халыйан тахсыбыттара.
Түмүкпэр, Куоҕас Уйбаан "Бүдүрүйбэт сүhүɵхтээх Мүлдьү Бɵҕɵ" олонхото кинигэ буолан бэчээттэнэн тахсыбыта кэлэр кэнчээри ыччакка кэскиллээх улахан үлэ буолар диэн сыаналыыбын.
Новикова К.Е. – Танара орто оскуолатын педагог-библиотекара:
“Мүлдьү Бөҕө” олоҥхо төрүт сиригэр-уотугар сүрэхтэнэр дьоро киэһиэтинэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин! Бүгүн биһиэхэ хас да бүк үөрүү. Ол курдук 2005-2015 сс. СР Президенэ В.А.Штыров олоҥхо 10 сылынан биллэрбитэ. Ол 10 сыл түмүгүнэн биһиэхэ бэйэбит түөлбэбит олоҥхото “Бүдүрүйбэт сүһүөхтээх Мүлдьү Бөҕө” төрүт сиригэр-уотугар бу күннэргэ сүрэхтэннэ, аныгы үйэ ыччаттарыгар эргилиннэ.
Олоҥхону педагогика өттүттэн эмиэ көрүөххэ сөп. Олоҥхо- этнопедагогика сүрүн чыпчаала буолар. Ол туһунан норуот педагогикатын академига К.С.Чиряев маннык этэн турар: “Олоҥхо – норуоту иитэр хайысхата – эгэлгэ. Манна чиэс, кырдьык, уопсай интэриэс туһугар туруулаһыы, кырдьаҕаһы, дьахтары, оҕону ытыктааһын, кыыс бэйэтин харыстаныыта, эр киһи таптал туһугар героическай охсуһуута, тулуур, дьулуур, төрөппүттэри, төрөөбүт дойдуну төлөннөөхтүк таптааһын уустаан-ураннаан хоһуйуллар ” – диэн олоҥхо иитэр күүһүн сыаналаабыта.
Мүлдьү Бөҕө эмиэ араас эндирдэри, охсуһуулары ааһан баран, кэргэнин кытта дьиэ-уот тэринэн, бултаан-алтаан, суон сураҕыран ыал буолан олорорунан түмүктэнэр. Ол аата ил-эйэ, ыал түһэ олохтонор. Онон биһиги бу түөлбэбит олоҥхотугар тирэҕирэн, олоҥхо педагогикатын олоххо киллэрэрбитигэр олук ууруллар. Кинигэтэ элбэх ахсаанынан биһиэхэ тарҕанара буоллун. Кини иитэр-үөрэтэр күүһүн туһанарбытыгар тирэх буолуо этэ. Олоҥхо олус өйдөнүмтүө гына, хос быһаарыылаах буолан, бэркэ таҥыллыбыт. Сыта-тура элбэхтик ааҕыыны, үөрэтиини эрэйэр. Олус улахан суолталаах үлэни сэрии сылларыттан саҕалаан оҥорбут суруйааччы Пантелеймон Тулааһынапка, күн бүгүнүгэр диэри үлэлэспит бары ученайдарга, рецензеннэргэ,техническэй үлэһиттэргэ, Куоҕас Уйбаан сиэн, хос сиэн оҕолоругар барҕа махталбын биллэрэбин.
Уонна мантан инньэ олоҥхону толоруу, истии, культуратын тилиннэриэҕиҥ, сөргүтүөҕүҥ диэн бар дьоммун ыҥырабын!
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети