Төрүттэрбэр сүгүрүйэбин
– Ааһан эрэр сыл саамай улахан бэлиэ түгэнинэн Улуу Кыайыы 70 сылын бэлиэтээһин буолар.
Мин аҕам Терентий Петрович Тумусов Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сураҕа суох сүппүтэ. Ааспыт үйэ 60-с сылларыттан саҕалаан, ханна көмүллүбүтүн көрдүүр үлэни ыыттыбыт даҕаны, этэргэ дылы, хаарга хаамтыбыт, сииккэ сиэллибит. Булбатыбыт. Тумус аймахтан барыта 7 киһи сэриилэспититтэн 4 буойун эргиллэн кэлэн, эйэлээх олоҕу тутуспута. .
Ол 7 буойун – эһэм Үгэһэ Бүөтүр уонна кини бииргэ төрөөбүт бырааттарын Булчут Ыстапаан уонна Тумус Сөдүөт уолаттара: Николай Петрович (Хампара Ньукулай), Терентий Петрович (Бөтөс Хоноһо, мин аҕам), Сысой Степанович (Уус Сочуой), Петр Степанович (Тумус Бүөтүр), Лаврентий Петрович, Семен Федотович (Улахан Сэмэн), Семен Федотович (Сэмэнчик) Тумусовтар этилэр.
Бырааттыы буойуттартан үгүстэрэ сэрииттэн эргиллэн кэлэн, олох үтүөтүн олорбуттара, үтүмэн үлэҕэ буспуттара-хаппыттара. Окко түспүт оҥоһууларынан, сиргэ түспүт сэрэбиэйдэринэн, оҕо-уруу тэнитэн, киэҥ аймаҕы хаалларбыттара. Кинилэр оҕолоро, хас да көлүөнэ сиэннэрэ Үөһээ Бүлүү улууһугар, төрөөбүт Кэнтиктэригэр уонна Дьокуускай, Москва куораттарынан тарҕанан олороллор, айаллар-туталлар.
Быйыл төрөөбүт дойдубар Кэнтик нэһилиэгэр Улуу Кыайыы 70 сылын олус тэрээһиннээхтик көрүстүлэр. Урукку өттүгэр уоттаах сэрии толоонугар охтубут буойуттарга эрэ аналлаах пааматынньык турбута. Ону миэстэтин уларытан уонна сэриилэспит дьону барыларын киллэрэн туран, саҥа матырыйаалынан үйэлээх өйдөбүнньүгү туттара сылдьаллар. Нэһилиэгим баһылыга уонна депутаттара биһиги этиибитин бары биир санаанан өйөөн, «Буойун бырааттыы Тумусовтар» диэн ааттаах анал уулуссаны оҥорорго быһаардылар. Бу ис сүрэхтэн тахсыбыт хорсун быһаарыныылара миигин, сааһырбыт киһини, улаханнык долгутта уонна үөртэ.
Тыа сирин оҕолорун билэбин
– Үлэм уопсай ыстааһа быйыл 56 сыл буолла. Дьыл-хонук уларыйыыны, саҥардыыны кэрээбэккэ киллэрэ турар, үлэ-хамнас онно сөп түбэһэн эмиэ сайдыахтаах. 1997 с. Саха сиринээҕи тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар «Үп уонна кредит» диэн кафедраны тэрийиэхпиттэн преподаватель уонна кафедра профессорын быһыытынан үлэлээн кэллим.
Эр киһи – сир түннүгэ
– Билиҥҥи ыччат өй-санаа, үөрэх-билии (интеллект) өттүнэн күрэстэһэр хаачыстыбалаах буолуохтаах. Ол хаачыстыба оскуолаттан, оҕо бэйэтин билинэр буолуоҕуттан сайдан кэлбит буоллаҕына, үрдүк үөрэх кыһатыгар үөрэнэригэр көмөлөһөр уонна дьиҥнээх испэсэлиис буола үүнэригэр олук уурар. Хомойуох иһин, интеллеккэ күрэстэһиигэ ордук саха уолаттара сыстаҕаһа суохтара элбэхтик көстөр. Маны тыа сирин кыра оскуолаларыгар оҕону иитиигэ күрэстэһэр эйгэ кыайан тэриллибэтинэн быһаарыахха сөп.
Сорох үрдүк дуоһунастаах салайааччылар бу кыһалҕаны араас спортивнай, физико-математическай хайысхалаах оскуолалар, туристическай лааҕырдар таарыччы быһааралларын курдук саныыллар. Дьиҥэр, ити анал оскуолаларга оҕо 10-15% эрэ хабыллар. Аны туран спортсмен оҕолору интеллектуальнай күрэскэ толору бэлэмнээхтэрин курдук ылынар, бука, тутах буолуо.
Онон Саха сиригэр уол оҕону иитии улахан кыһалҕаҕа кубулуйан эрэрин биһиги, ити үрдүк үөрэххэ үөрэтээччилэр, бэлиэтии көрөбүт. Тоҕо диэтэххэ, оҕо сааһыгар, бэл устудьуоннуур кэмигэр күрэстэһэр дьоҕурга үөрэммэтэх уол күттүөннээх үлэни үлэлиир кыаҕа суоҕа олоххо-дьаһахха көстөр. Кыыс барахсан анала биллэр. Кини идэ ылан исписэлиис буолар уонна кэргэн, ийэ буолар аналын толорор. Олоҕун дьиэ кэргэнигэр аныыра сөптөөх уонна махталлаах дьыала. Ол да иһин, биһиги улахан болҕомтону олоҕу уһанааччы уонна суол тэлээччи уолаттары иитиигэ ууруохтаах, дьиҥнээх эр дьон гына иитэн таһаарыахтаах этибит. Онуоха өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата, депутаттара уол оҕону иитиигэ туох эрэ сокуону ылыныахтарын наада дии саныыбын.
Уол оҕону туспа үөрэтиэххэ
– Япония, Кытай, Монголия уо.д.а. курдук илиҥҥи дойдулар уол оҕону иитиигэ туох ньымалаахтарын үөрэтиэххэ уонна туһаныахха наада. Монголлар, биһиэхэ холоотоххо, кырыымчыктык олорбуттарын да иһин, уолаттара дьоһуннаахтарын, олоххо эппиэтинэстээхтэрин сөҕө көрөрүм. Ити хаачыстыбалары оҕолоругар кыра эрдэхтэриттэн иҥэрбиттэр.
Соҕуруу Кореяҕа уол оҕону 12 сааһыттан ыла кыргыттартан арааран, анал туспа бырагырааманан үөрэтэллэрин билэбит. Кинилэр ити уопуттарыгар олоҕуран, улахан оскуолаларга уолаттары уонна кыргыттары 5-6 кылаастан арааран үөрэтиэхпитин наада. Инньэ гыннахпытына эрэ уолаттарга билии-көрүү өттүнэн күрэстэһэр эйгэни үөскэтиэхпит. Оччоҕо устудьуоннар да үөрэнэр хаачыстыбалара үрдүө этэ.
Санаан көрүөҕүҥ ээ, сэбиэскэй да кэм саҕана уолаттар хаһан да кыргыттары кытары куоталаһа сатаабат этилэр. Бэйэлэрэ туспа сылдьар этилэр. Биир эмэ уол өрөйөн-чөрөйөн биэрээри гыннаҕына, «кыыс курдук» диэннэр, бэйэлэрин салааскаларыгар олордоллоро. Аны туран, уолаттар күрэстэһиигэ хапсыбат буоланнар, кыргыттар аҥардастыы баһылыыллара. Онон уолаттар «3» сыананы кытары сөбүлэһэн, билиилэрин үрдэтэ сатаабаттара. Билигин да итинник көстүү баарын билэ-көрө сылдьабыт.
Итинник күрэстэһиигэ кыайтарыы абатын-сататын эбэтэр үөрүүтүн-өрөгөйүн билбэтэх уолаттар инникитин туохха да тардыһа, дьулуһа сатаабаттар. Эрдиитэ суох тыыга олорор курдук, олох устун аа дьуо устуһан иһэллэр. Элбэх эр киһи дьахтар сабыдыалыгар киирэр. Интеллегинэн, дьулуурунан дьиэ кэргэнин сайыннара сатаабакка, сорох арахсан атын сиргэ бара, ыарахаттартан туора тутта сатыыр. Ол төрүөтэ биллэр – кини күрэстэһиини ааһарга үөрэммэтэх, куттанар. Устунан дьиэ кэргэҥҥэ аҕа оруола түһэр. Аҕа, биллэн турар, оҕотун дьиэ тас үлэтигэр, булка-аска сылдьарга үөрэтиэн сөп. Ол гынан баран, онон эрэ муҥурдаммыт оҕо сөптөөх билиитэ-көрүүтэ суох буолар.
Иккиһинэн, уолаттары эр дьон буоларга туспа үөрэтии ордук соҕотох ийэлэргэ туһалаах буолуо этэ. Соҕотох ийэлэр уолаттара биир саастыылаахтарын кытары эр дьон эйгэтигэр киирэн, эр киһи оскуолатын ааһыа этилэр.
Үсүһүнэн, эр дьон үлэ суох диэн хаамаайылыыра олоххо эппиэтинэстээх, күрэстэһэр кыахтаах буоларга иитиллибэтэҕиттэн тахсар. Эр киһи үлэтэ суоҕун да иһин, ханнык баҕарар идэҕэ ылсан, бэйэтин боруобаланан көрүөхтээх этэ буоллаҕа. Бу ырыынак үйэтигэр иккис-үһүс идэни баһылаатаҕына эрэ дьиэ кэргэнин иитэр кыахтанар.
Түмүктээн эттэххэ, уол оҕо одьунааһа биир күн ат уорҕатыгар, биир күн ат өрөҕөтүгэр буолара киниэхэ туох да куһаҕаны аҕалбат. Эрэйи-кыһалҕаны билэн, ол кыһалҕаттан хайдах тахсарга билиитин-көрүүтүн үрдэтэргэ, күрэстэһээччилэри кытары күөн көрсөргө дьулуһуо турдаҕа. Оччоҕо кини киһи буолан кииллийиэ, өйү-санааны (интеллеги) инники күөҥҥэ тутуо, дьиҥнээх эр киһи буолан иитиллэн тахсыа.
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети