Оттон айар үлэ ааспытынан эрэ муҥурдаммат, хас биирдии кэм бэйэтэ туспа историялаах, ону уруйдуур дьоруойдаах буолар. Кэм-кэрдии ааһыа, биһиги бүгүҥҥү суруйааччыларбыт айымньылара классикаҕа кубулуйуохтара. Онуоха бэйэлэрин кэмнэригэр бу дьон үлэлэрэ киэҥ эйгэґэ биллибит, сэҥээриини ылбыт буолуохтаахтар. Ол иһин суруйааччы суолтатын үрдэтэр, кини айымньыларыгар болҕомтону тардар инниттэн дойдуга Литература сыла биллэриллэн түмүктэнэн эрэр. Сыл саґатыттан биллэр-көстөр сэргэхсийии тахсан, айар үлэнэн дьарыктанааччылар көхтөрө үрдээн сылдьар. Кинилэргэ быйылгыттан салгыы үлэлииллэригэр кыах бэрилиннэ. Онон быйылгынан тохтоон хаалбакка, салгыы айарга суол тэлилиннэ.
Киһи үөрүөх, биһиги Халымабытыгар санааларын сурукка тиһэр дьоґурдаах дьон элбэх. Бу сылы таба тайанан, уруккуттан сүрэхтэригэр сөҥөрдө сылдьыбыт ыра санааларын олоххо киллэрэн, сорох ааптардар кинигэлэрэ таҕыстылар. Ол курдук Орто Халыма улууһун „Халыма долгуннара“хаһыат эрэдээксийэтигэр сыл саҕатыттан 9 кинигэ күн сирин көрдө.
Саҥа сылы көрсө, тохсунньуга Алаһыай нэһилиэгин олохтооҕо Тамара Петровна Стручкова „Төрүт сирим төлкөтө“ диэн дьоҕус кинигэтэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Манна Алаһыай нэһилиэгин историята; үөрэх, доруобуйа харыстабыла, тыа хаһаайыстыбата, сибээс, тутуу, култуура сайдыытын олуктара; үлэ бастыҥнара; спорт ситиһиилэрэ, нэһилиэк киэн туттар дьоно үйэлээх сурукка тиһиллэн, история умнуллубатыгар бэртээхэй бэлэх курдук сыаналаныан сөп.
Орто Халыматтан СӨ суруйааччыларын сойууһугар киирбит дьонтон биирдэстэрэ, Василий Иванович Ефимов — Сыркыс „Өтөхпүт сэргэтин кэпсээнэ“ хоһоонунан поэматын III-үс кинигэтэ күн сирин көрбүтэ. Бу айымньы эмиэ төрөөбүт төрүт түөлбэ түҥ былыргытын кэпсиир, араас номохторго, буолбут чахчыларга олоґурар. Сүрүн суолтата — дьон-сэргэ, ыччат духуобунаһыгар сабыдыаллааһын. Маны таһынан бу айымньы оскуолаҕа төрөөбүт кыраайы, төрүт култуураны, саха тылын уонна литературатын уруоктарыгар туһаныллыан сөптөөҕүнэн киһини кэрэхсэтэр.
Байды нэһилиэгин олохтооҕо Николай Михайлович Слепцов „Алаһыай эбэбэр алгыспын аныыбын“ диэн кинигэтэ аахпыты эрэ, чуолаан аҕа саастаах дьону, олус кэрэхсэттэ. Ол курдук бу кинигэҕэ ааптар бэйэтин олоҕо суруллар. Ол эрээри кини биир саастыылаахтара бу кинигэни арыйаат, олохторун сиэркилэтигэр көрүммүт курдук санаммыт буолуохтаахтар. Ол курдук манна ааспыт кэм аһыыта, өбүгэлэр айылҕаҕа сыһыаннара, сиэр-туом, киһи сыаннастара суруллаллар. Хомойуох иһин, балар билиҥҥи олоххо тутуһуллубат, өрө тутуллубат буолан тураллар. Онон бу кинигэни ааҕа илик дьон булан көрөргүтүгэр сүбэлиибин. Биир киһи сирдээҕи олоҕун сэһэнэ барыбытыгар да үөрэх буолуох кэриҥнээх.
Быйыл Бастакы Хаҥалас нэһилиэгин — 85, Өлөөкө Күөллээґи сылгы Собуотун — 25 сыллааҕы үбүлүөйдэригэр анаан 2011 сыллаахха тахсыбыт „Ахтылґаннаах атым айана“ диэн улуус аатырбыт сылгыһыта, үлэ, тыыл бэтэрээнэ Гаврил Яковлевич Бубякин туһунан кинигэ хат бэчээттэнэн күн сирин көрдө. Үйэ аҥарын өбүгэ төрүт дьарыгар — сыспай сиэллээҕи иитиигэ анаабыт ытык кырдьаҕас олоҕо аныгы көлүөнэҕэ холобур буоларыгар бу кинигэ сүҥкэн оруоллаах.
Ааһан эрэр сыл Улуу Кыайыы 70 сылын бэлиэтээһининэн өйбүтүгэр-сүрэхпитигэр хаалыа. Ол курдук киһи-аймах олоҕор үгүс хаан тохтуулаах, сидьиҥ дьайыылаах сэриигэ Саха сирэ туора туран хаалбатаҕа. Киин улуустартан эр дьону фроҥҥа үгүстүк ыҥыран илдьибит буоллахтарына, хоту диэкиттэн тыылга үлэни күүскэ ыытыҥ диэн дьону ыла сатаабатахтара. Ол да буоллар Орто Халыматтан хас да киһи кыттыыны ылбыта биллэр. Бу дьон тустарынан кыраайы үөрэтээччи Анна Васильевна Шадрина „Помним вас поимённо“ диэн кинигэтэ Кыайыы күнүн көрсө тахсыбыта. 15 буойун дьылҕалара биир кинигэҕэ түмүллэн, билигин биһиги сэриигэ кыттыбыт биир дойдулаахтарбыт тустарынан толору билэр кыахтанныбыт.
Төрүччүнү билии — билигин кэм ирдэбилэ буолан турар. Ааспытын өттүгэр киһи-киһиэхэ сыһыана өрө тутуллан кэлбит буоллаҕына, билиҥҥи олохпутугар кыһарыйтаран, бэйэлээх-бэйэбитин эрэ билинэр буолан турабыт. Маннык сыһыан уруу-аймах сыаннастарыгар куһаҕаннык дьайыан сөп, чуолаан ыччакка. Төрдүн-ууһун билбэт киһи силиһэ-мутуга суоҕун кэриэтэ. Ол курдук Орто Халыма куорат олохтооҕо Ирина Петровна Фёдорова (Винокурова) 2008 сыллаахха „Аҕабыт алааһа — Саҥалаах“ диэн Винокуровтар — аймах тустарынан кинигэни таһаартарбыта. Оттон быйыл бу кинигэни хат бэчээттэттэ. Ол тоҕото өйдөнөр, уруу-аймах тэнийэр, онон хас биирдии урууну салҕааччыга бэлэх буоллун диэн санааттан ааптар бу кинигэни хат таһаартарда.
Былыр-былыргыттан Халыма дойдута кэлбити эрэ абылыыр дьикти күүстээх. Ол курдук манна үлэҕэ ананан кэлбит дьон олохсуйан хаалбыт холобурдара аҕыйаҕа суохтар. Улуус үөрэҕириитин ытык бэтэрээнэ, бу күннэргэ 80 сааһын томтойо туолбут Анна Николаевна Смолко үлэтиттэн аралдьыйан олоҕу хоһоонунан дьүһүйэр ураты талааннаах. Кини хоһоонноругар киһи олоҕо, бэйэ-бэйэҕэ сыһыан, дьыл кэмнэрэ, айылҕа кэрэ көстүүлэрэ хоһуллаллар. Ону кытта иккис дойду оҥостубут Халыматын туһунан айымньыта үгүс. Онон „Ах, как на свете без любви прожить?!“ диэн кинигэни таба эрэ көрдөргүт туора ааһымаҥ, ааҕыҥ, кэрэни кэрэхсээҥ.
Өссө биир поэзия дойдутугар ыҥырар кинигэнэн Анна Васильевна Шадрина „Людям колымской земли — сердце своё я дарю“ диэн саҥа буруолуу сылдьар кинигэтэ буолар. Анна Васильевна поэзия жанрыгар бэйэтин суолун булбут ааптар быһыытынан эмиэ биллэр. Кини хоһоонноругар төрөөбүт Халыматын дьүһүйэр. Ол курдук муҥура суох тапталын, сүгүрүйүүтүн сурукка тиһэн, киһи дууһатын кылын таарыйар айымньылар үөскүүллэр.
Өссө биир кинигэ бу күннэргэ күн сирин көрдө. Ол курдук „Үйэлэргэ ахтыллар Алаһыай“ диэн кинигэґэ 1934 сыллаахха маҥнай нэһилиэк тэриллиэҕиттэн бу күннээҕи олох-дьаһах түмүлүннэ. Манна кимнээх үлэлээбиттэрэ, үлэ салаалара хайдах сайдыбыттара, дьон ахтыылара киирдилэр. Киһи кэрэхсиирэ диэн — хаартысканан олох түгэннэрин көрдөрүү элбэх. Урут олорон ааспыт, төрөөбүт түөлбэлэрин сайдыытыгар кылааттарын уурсубут дьон хамсаабат күлүктэрэ эмиэ ыччаттарыгар үйэтитиллэн бу кинигэҕэ киирдилэр. Бу кинигэни Алаһыай нэһилиэгин дьиҥнээх патриоттара хомуйан оҥордулар. Онон төрөөбүт дойдуга ытыктабыллаах сыһыан бэлиэтэ буолар кинигэттэн киһи билэрэ үгүс.
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети