ЯСИА12+ СахаМедиа

Сюжеты

Главное Политика Экономика Общество Территория Инвестник Происшествия Культура Спорт Природа Жизнь Подробно Не факт
19 августа 2015, 15:42

Үлэ киһитэ мэһэйдэри көрсүө суохтаах этэ...


Таатта улууһун Ытык Күөл сэлиэнньэтиттэн «Халыма» федеральнай суолу тутустахха, «Алаас-2» диэн ааттаах сынньанар сирдээхтэрин туһунан олохтоохтор кэпсээтилэр. Ол эрээри, билигин сааскы кэмҥэ курдук дьон наһаа сылдьыбатын туһунан хомойбуттуу эттилэр. Биһиги, командировкаҕа сылдьар дьон быһыытынан, кэрэтик иһиллэр «Алааска» бара сылдьарга, хаһаайынын кытары билсэргэ сананныбыт.

Дьокуускай-Магадан федеральнай суолтан хаҥас диэки туора тутааппытын кытары ойуур быыһынан иҥнэл-таҥнал суол саҕаланна. Биир эмэ оҥхойго сыыһа тутуннубут да массыынабыт батыллыах чинчилээх. Хата, суоппарбыт бу суолунан сылдьа үөрүйэх быһыылаах, оллороот-боллороот, иҥнэл-таҥнал түспүт сирдэри этэҥҥэ туоратта. «Һуу» диэн үөһээ тыынааппытын кытары биһиги иннибитигэр киэҥ бэйэлээх алаас бу арылла гына түстэ. Оо, айылҕа барахсан хампа күөххэ сууланан, ситэн-силигилээн турар кэмигэр саха алааһа барахсан хаһааҥҥытааҕар да кэрэтийэн турар кэмэ буоллаҕа.

Киэҥ-куоҥ алааска хас да саха балаҕана, бэйэлээх-бэйэбит миэстэбитин булан турабыт диэбиттии, ыраахтан көһүннүлэр. Биһигини хаһаайын Егор Петров тахсан көрүстэ уонна көмүлүөк оһохтоох улахан балаҕаҥҥа ыҥырда.

Айа иитэр курдуктар...

- Аан дойду үксэ туризмы сайыннаран, онтон ас-таҥас таһаарынан олорор. «Саха сирин курдук кэрэ, киэҥ нэлэмэн сирдээх дойдуга туризм тоҕо сайдыа суохтааҕый?» – диэн санаалар миигин үүйэ-хаайа туппуттара. Үс сыл муораҕа сулууспалаабыт буолан, элбэх сири-дойдуну көрбүтүм. Дойдубар кэлэн да баран, билиигэ-көрүүгэ тардыһыым уҕараабатыттан уонна уларыта тутуу уустук кэмнэрин, олох эҥин эҥэлгэ моһоллорун эрдээхтик туораабыт дьоммор-сэргэбэр туох эрэ үчүгэйи оҥоруох баҕа санаам күүһүрэн испитэ.

Саҥа санааларга сайа охсулла сылдьарбын, эппит тылбын ыһыктыбат майгылаахпын билэн буолуо, «депутакка кандидатынан тур, салайааччы буол» диэн ыҥыраллар этэ да, политикаҕа сыстыахпын баҕарбатаҕым. Миэхэ төрөөбүт сирим-уотум, аар айылҕам быдан чугас.

Бу сахам алааһыгар Дислейҥҥэ маарынныыр сынньанар сири тутар тоҕо кыаллыа суоҕай? Дьиҥэр, киһи баҕа санаатынан халлааҥҥа ыттар дииллэр. Ону барытын биһиги сокуоннарбыт атахтыыллар.

Холобур, бу көрөр күөлгүтүн «рыбопромысловай күөл» диэн Москваҕа регистрациялааҕынан, ыйга иккитэ отчуоттуохпун наада. Этэргэ дылы, күөлгэ хаста киирбиппин-тахсыбыппын барытын суруйан иһиэхтээхпин. Лицензиябын куораттан киирэн ылыахтаахпын. Уон хонук иһигэр нолуок тэрилтэтигэр туруохтаахпын. Саас өрүс эстэ илигинэ барабын, туһааннаах тойон-хотун илии баттыырын кэтэһиэхпэр диэри ол уон хонугу аһардан кэбиһэбин. Ол аайы нолуогабайдар ыстыраап түһэрэн иһэллэр. Ити курдук, барытыгар айа иитэр курдуктар, үлэлиир кыаҕы биэрбэттэр,диэн «Алаас-2» хаһаайына Егор Дмитриевич хом санаатын үллэстэр.

«Алаас-2» киирэр суола оҥоһуллубакка турара эмиэ кэккэ биричиинэлэрдээх. Таатта суола федеральнай бас билиигэ баар буолан, Госдумаҕа бюджекка киириэхтээх эбит да, күн бүгүҥҥэ диэри туга-ханныга быһаарыллыбакка турар. Итинник бииртэн биир мэһэйдэр, харгыстар тахсан иһэллэр. Уотун тардарыгар үс сылы быһа сүүрбүт-көппүт. Үрдүкү салайааччылар Егор Дмитриевич бу идеятын тылларынан-өстөрүнэн сэргиир, биһириир курдуктар да, үлэлээри гыннахха ханнык эрэ докумуон, илии баттааһына итэҕэс-быһаҕас буолан иһэрэ үлэһит киһи күнүн-дьылын барыыр. Бэрэбиэркэ үөһэ бэрэбиэркэ киһини сылатар, үлэлиир тэтимҥин ыһыгыннарар. Ол туһунан Егор Петров маннык кэпсиир:

Сокуон быһыытынан, сир наһаа элбэх көрүҥҥэ арахсар. Мин бу сири Борис Ельцин дойдуну салайан олорор кэмин саҕана ылбытым. Билигин маннык сири кыайан ылбаккын. 20га сирим аҥара Таатта нэһилиэгэр, аҥара Дьохсоҕон нэһилиэгэр киирэр. Ол быһаарыллыытыгар уон сылбын сүтэрдим. Тутууларгын барытын регистрациялыыр буоллаххына, нолуок төлүүгүн. Тыа сирэ, улуус киинэ, куорат дуу диэн араарбакка, биир тэҥ нолуогу көрдүүллэрин кыайан өйдөөбөппүн. Дьиҥэр, тыа сиригэр чэпчэтиилэр баар буолуохтаахтар этэ буоллаҕа? Ол суох. Бары биир тэҥ нолуогу төлөөн олоробут. Эбиитин, өйдөнөн кэлэ-кэлэ хос хос төлөтө сатыыллар. Ол иһин, сайдыбаппыт дии саныыбын. Бэйэ-бэйэбитин туормастаһан тахсабыт.

Хаһаайын этэринэн, аны сир «ходуһа», «мэччирэҥ» уонна «уо.д.а.» диэҥҥэ арахсарынан, атын тутуулары ыытара эмиэ көҥүллэммэт курдук буолан тахсар. Арай, «уо.д.а.» диэҥҥэ тутууну ыытыахха сөбүн дакаастыыр кыахтаахпын диэн эрэх-турах сананар.

photoByWidth&id=42124&width=1000

Егор Петров бу комплексын, бастатан туран, дьиэ кэргэттэр, оҕолор кэлэн сынньанан баралларын хааччыйар сыаллаах-соруктаах тэрийбит. Кини былаанынан, музей комплекса, булчут, балыксыт үүтээннэрэ баар буолуохтаахтара. Манна өссө зоопарка тэрийэ сылдьыбыт. Араас кыыллартан саҕалаан тыатааҕыга тиийэ тута сылдьыбыт. Ол гынан баран, быйыл муус устар 4 күнүгэр, ый өлөр түүнүгэр, адьырҕа кыыла хотонун бүтүннүү ыһан, кыылларын барыларын тутан кэбиһэн соһуталаабыт. Ол иһин. ыксаан, киниттэн босхолонорго күһэллибит.

- Биһиги сокуоннарбыт киһи туһугар үлэлээбэттэр. Россия атын дойдулартан 10-20-чэ сыл хаалан иһэр. Мин эмиэ уон сыл хойутаан иһэбин.

Киһи баҕата барыта туолара буоллар, коммунизмҥа тиийэр сорукпутун толорбуппут ырааппыт буолуо этэ. Олох суола улуу мөккүөр, түһүүлээх-тахсыылаах.

«Алааска» анаан-минээн сынньана кэлбит оҕолор – 50, улахан дьон 100 солкуобайы төлөөн баран, күнү быһа төһө баҕарар сылдьаллар. Салааскаҕа сырылыыллар, хаҥкы тэбэллэр, волейбол, футбол оонньууллар. Биһиги нэһилиэнньэбит кыра буолан, эргийэр харчы аҕыйах. Ону сорох ымсыы дьон сытыйа байан эрэрим курдук сыыһа саныылларыттан хомойобун.

Хайдахтаах да күннэр-дьыллар үүннүннэр, санаабын түһэрбэт буола сатыыбын. Сороҕун баҕас кулгааҕым таһынан аһарабын. Ылсыбыппын ыһыктыбат майгылаахпын. Хаһан эрэ барытын олоххо киллэриэм, дьоммун-сэргэбин үөрдэ туруом диэн эрэнэбин.

Уопсайынан, мин орто туруу бараан дойдуга кэлбит ааппар муна сылдьар курдукпун. Ол аата, айылҕа атаҕастаабытын курдук буолан тахсар дуо? Уруһуйдуур дьарыкпын бырахпытым, хоһоон суруйабын, маска, тимиргэ да уһаныахпын сөп. Ити дууһам ылынар дьарыктарын батыһан баран хааллахпына, бу саҕалаабыт үлэм тохтууругар тиийэр. Мунар-тэнэр, тууйуллар кэммэр алааһым барахсан харгыска хаайтарбат дьулууру биэрэр. Онон айылҕабар чугас ылдьар санаам баһыйар. Суолбун оҥордохторуна, үтүө күннэр-дьыллар үүнүөхтэригэр эрэлбин сүтэрбэппин.

Киһини үрдүк ыра санаата киэргэтэр

Егор Дмитриевич Петров билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах, олоххо ураты көрүүлээх, дьикти дьарыктардаах киһи. Эдэр сылдьан историянан үлүһүйэн, элбэхтик архыыбы хаһыспыт.

Чуолаан, репрессия суостаах-суодаллаах сылларыгар Саха сирин, улуус олоҕун, гражданскай сэрии историятын ылсан үөрэппит. Куораттан тахсан киниттэн матырыйаал көрдүүр буолбуттар. «Саҥа суруйуохтаах кинигэбэр хос ааптар буол» диэччилэр да бааллар эбит.

– Архыыпка киирэн хас да хайысханан үлэлиэххэ сөп. Наадалааххын көрдөөн буллаххына, сонунтан-сонун интэриэһинэй тахсан кэлэ турар. Ол сылдьан, биири муодарҕаабытым: көрдүүр матырыйаалларбын мин иннибинэ ким да арыйбатах, хараҕын бырахпатах буолар эбит этэ. Ол иһин этэбин: архыып матырыйаалларыгар бүтүн үйэҕин да моҥуоххун сөп. Ол курдук, матырыйаал элбэх, бииртэн биир ситимнэнэн бара турар.

«Тоҕо үөрэммэккин?» диэн муодарҕаан ыйытааччылар. «Икки-үс да ромбиктаах буол, өй суох буоллаҕына, ырааппаккын» диэччилэр дии. Онон, мин санаабар, дьыала үөрэхтээҕэр-үөрэҕэ суоҕар буолбатах. Киһини үрдүк уҥуох да, үрдүк соло да буолбакка, кини үрдүк өйө, үрдүк ыра санаата киэргэтэр дии саныыбын. Сорох биир дойдулаахтарым история кэрэһитэ буолбут хаартыскаларын миэхэ биэрэ сатааччылар. Мин: «Оннук таһымҥа тахсаиликпин», – диэн аккаастанар этим. Харайар да сирим суох. Билигин кэлэн: «Элбэх да наадалааххаартыска хааллаҕа, ханна эрэ тиийдилэр буолла?!» – диэн кэнники кэмсинэ саныыбын.

Саха балаҕана уонна аан дойду куйаара

Биир кэмҥэ аан дойду судаарыстыбаларын харчыларын мунньуунан «ыалдьан» хаалбыт. 240-ча судаарыстыбаҕа чугаһаппыт. Ол мунньубут коллекциятын бу тэрийбит комплексыгар баар саха балаҕаныгар континеннарынан арааран уурар баҕалааҕа.

- Федеральнай суолга олорорбутунан, айанньыттар тохтоон ааһан, саха балаҕаныгар киирэн көмүлүөк тула олорон, аан дойду судаарыстыбаларын көрүөхтэрин, историятын билсиэхтэрин баҕарабын. Оччоҕо айанньыттар саха балаҕаныгар үөскээбит норуот аан дойду куйаарын сэргиирин, билэрин-көрөрүн, улахан омуктары кытары биир кэрдиискэ турарын көрөн соһуйуо да, астыныа да этилэр буоллаҕа, – диэн хаһаайын билиҥҥитэ туолбатах ыра санаатын туһунан кэпсиир.

х х х

Егор Петров миэхэ тоҕо эрэ тоҥуу хаарга соҕотоҕун суолу солоон иһээччини санатта. Ол эрэн, саха хоһууна ол хаар устун кимиэхэ да илэҥ-салаҥ түспэккэ, көнөтүнэн, күүһэ-уоҕа кыайарынан сыыдамнык айаннаан иһэр. Кини уйгу-быйаҥ халлаантан түһэрин күүппэккэ, бириэмэни таах ыыппакка күннээҕи түбүгүнэн олороро, туруу үлэһитэ барыта үтүө санаа кынатыгар уйдара сылдьарыттан тахсара буолуо дии санаатым. Тугу саныырын баарынан кэпсиир киһи тула дьон тулуурдааҕа, дьулуурдаҕа эрэ мустуоҕар саарбахтаабакка туран, Егор Дмитриевич эрэлин энчирэппэтигэр, бигэ эркиннэрэ элбии туралларыгар баҕара хааллым.

При частичном или полном использовании материалов гиперссылка на сайт ysia.ru обязательна.
Категория: Общество Просмотров: 869 Источник: ЯСИА Автор: Надежда Егорова Подписаться на обновления

Комментарии

Вы не можете оставить комментарий, пока не войдете на сайт. Вход / Регистрация

Авторизация на сайте через социальные сети

ЯСИА, Якутия, Саха Сирэ