Өй-санаа уларыйар киинэ
-- Александр Афанасьевич, мин билэрбинэн, эн Ыччат министиэристибэтигэр, нэһилиэк баһылыгынан, Ил Түмэҥҥэ үлэлээбитиҥ, депутат көмөлөһөөччүтэҕин. Уонна бу “Киһи сайдар киинигэр” хайдах кэлэн хааллыҥ?
-- Өссө 2000 сыллаахха киһи санаатын салайынан, майгытын-сигилитин көннөрүнэн кэскилин кэҥэтэр кыахтаах эбит диэн санааҕа кэлбитим. Киһи майгытын-сигилитин көннөрүннэҕинэ, дьылҕатын биллэ уларытар, тупсарар кыахтаах диэн өйдөөбүтүм.
-- Онуоха туох төрүөт буолбутай? Киһи итинник санааларга олоҕор туох эрэ уустук быһыы-майгы үөскээтэҕинэ, тургутуу тирээтэҕинэ кэлэр быһыылаах...
-- Буолуо... 1996 сыл диэки эмискэ үөһүм, ноорум ыалдьан, кыһалҕаны көрсүбүтүм. Онно тоҕо маннык ыарыйдым, ыарыым туохтан төрүөттээҕий диэн толкуйга түспүтүм. Эмтэнэ сылдьан, араас эмтэнии туһунан уонна духуобунай литератураны аахпытым. Ол иһигэр Тэрис, Мандар, Кондаков кинигэлэрин көрбүтүм уонна кэргэним ийэтэ Сергей Лазарев, Свияж, Владимир Мегре кинигэлэрин уларсыбыта. Онтон саҕалаан, киһи ыарыыта, кыһалҕата киһи бэйэтин санаатыттан, айылҕатыттан тэйиититтэн тутулуктаах эбит диэн түмүккэ кэлбитим.
Ол кэннэ 2000 сыллаахха Сайыына куурустарыгар сылдьан, сүрдээх элбэҕи билбитим, бэйэбэр арыйыылары оҥорбутум. 2001 сыллаахха дойдубар Элгээйигэ баһылыгынан үлэлии сылдьан, ити санааларбын олоххо киллэрээри, дьоҥҥо туһалаах буоллун диэн, Кульура министиэристибэтин өйөбүлүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан экспериментальнай “Нэһилиэнньэ духуобунай сайдыыта” диэн былаһаакка тэрийбиппит. Нэһилиэк тэрилтэлэрин бу сыалы-соругу ситиһэргэ биир ситимҥэ киллэрэн, бу хайысхаҕа үлэм итинтэн саҕаламмыта.
Быйыл саас “Киһи сайдар киинэ” диэн тэрилтэҕэ дьону кытта көрсүһүүгэ “Киһи олоххо сыһыана” диэн тиэмэҕэ кэпсэтии ыытарга ыҥырбыттара. Ол көрсүһүү кэнниттэн “Алмазкредитсервис” салайааччыта Татьяна Варфоломеевалыын (кини тэрийбит тэрилтэтэ) билсиһэн, бу киин туох сыаллаах тэриллибитин, туох былааннардааҕын билбитим. Онно сүбэлэһэн, бу кииҥҥэ тэрээһин үлэтигэр ылсыбытым. Маннык, олох икки эйгэтин өйдүүр уонна онно аналлаах тэрилтэни тэрийбит киһи баарыттан сөхпүтүм.
-- Кииҥҥит аата элбэҕи эрэннэрэр – киһи сайдыыта... Тугунан дьарыктанан, туох үлэни ыытан, киһини сайыннарар буолаҕыт?
-- Билиҥҥи олох балысханнаахтык сайда турар кэмигэр дьон тус олоҕор араас түгэни көрсөр – үөрүү-көтүү да баар, хомолто, ыгылыйыы да баар, ыарыыга хам ылларыы, кыһалҕаҕа ыктарыы да баар. Ол иһин, мин санаабар, дьон кыһалҕаны туорууругар көмөлөһөр аналлаах кииннэр элбэх буолуохтаахтар. Ону ааһан, тэрилтэлэргэ эмиэ баар буолуохтаахтар.
Чуолаан, бу киинҥэ олоххо баар икки эйгэни – духуобунайы уонна материальнайы – киһи тэҥҥэ тутан, сөпкө өйдөөн сыһыаннаһарыгар уонна сайыннарарыгар туһуланар, ол курдук этин-сиинин чэбдигирдэргэ, өйүн-санаатын салайынарга, кутун-сүрүн бөҕөргөтүнэргэ, айылҕаны кытта алтыһарга уонна уйгулаах олоҕу оҥосторго аналлаах кэпсэтиилэр, дьарыктар ыытыллаллар. Манна бу этиллибит эйгэлэргэ санааларын ууран туран дьарыктанар, олоххо ураты көрүүлээх, бэйэлэрин ситиһиилэрин, уопуттарын дьоҥҥо-сэргэҕэ үллэстэр кыахтаах дьону ыҥырабыт.
Киһи олоххо сыһыана
-- Эн биһикки эт саастыыбыт, биир көлүөнэ дьонобут. Төһө даҕаны билигин урукку кэмҥэ сыһыан араас буоллар, биһиги, пионерия, хомсомуол ииппит оҕолоро, оҕо сааспыт дьоллоох курдук саныыбыт. Оттон билигин киһи киһиэхэ тыйыс сыһыана, баай-дьадаҥы араастаһыыта дьэҥкэтик көстөр буолла. Эн санааҕар, төһө бэрт кэмҥэ, бэрт олоххо олоробутуй?
-- Кэм араас, олох араас. Тоҕо эрэ оннук буолар, тоҕо эрэ манна баарбыт. Киһи онтон тугу эрэ өйдүөхтээх, тугу эрэ быһаарыныахтаах. Олоххо туох буолара барыта киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах, ону кини сөпкө өйдүөхтээх, оччоҕуна ол түгэннэр быһаарыллан иһэллэр. Сыыһа өйдүүр, сыыһа сыһыаннаһар буоллаҕына – быһаарыллыбат, өссө дириҥиэн сөп. Ол хатылана, эргиллэн кэлэ турар. Хас биирдии дьайыы туохха тириэрдэрин ис иминэн булан ылыы, бэйэни сааһыланыы көдьүүстээх. Олоххо буолар ыарахаттары киһибэйэтин санаатынан кыайа үөрэннэҕинэ, барыта кыаллар.
Билиҥҥи кэм – наһаа үчүгэй кэм. Киһи олоххо сөпкө сыһыаннастаҕына, бэйэтин таба салайыннаҕына, сыал-сорук туруорунан, ону ситиһэргэ дьулуһар буоллаҕына, барыта кыаллыан сөп. Киһи киһиэхэ сыһыана кини майгытыттан, санаатыттан тутулуктаах. Киһи уйулҕата сайдарыгар элбэх үлэ ыытылыннаҕына, бэйэ-бэйэҕэ сыһыан биллэ тупсар кыахтаах. Билигин бу түргэн-тарҕан, киириилээх-тахсыылаах үйэҕэ үтүө, сырдык, истиҥ өрүтүн тутуһарбыт ордук кэскиллээх буолар. Ким эрэллээх, итэҕэллээх -- ол ситиһиилээх, туруктаах, харысхаллаах.
-- Билигин ыал арахсыыта элбээтэ, ол биричиинэтин эн туохха көрөҕүн? Ыал буолуу соччо сыаналаммат буолбут курдук...
-- Дьиэ кэргэн иллээх, бигэ туруктаах, истиҥ эйгэлээх буоларыгар, уоллаах кыыс биир өйүнэн-санаанан, ис туруктарынан ыал буоларга бэлэм буолаллара ирдэнэр. Оччоҕуна кинилэр өйдөһө-өйөһө, дьиэ кэргэн ис эйгэтин харыстаан, олох уустуктарын бииргэ туоруохтарын сөп. Эр киһи айылгытынан ханнык баҕарар үлэни кыайа-хото үлэлээн-хамсаан, бултаан-алтаан, булан-талан, айан-тутан, дьиэ кэргэнин иитэр ытык эбээһинэһэ. Кини дьиэҕэ, сиргэ-уокка, дойдутугар дьиҥ хаһаайынныы сыһыаннаах буолуохтаах. Уолаттар кыргыттарга бастааҥҥыттан харыстабыллаах сыһыаннаах буола улаатыахтаахтар. Ыал буоллахтарына, дьиэ кэргэннэрин иннигэр эппиэтинэс ылаллара наада.
Ол эрээри ардыгар, эр киһи дьахтардааҕар кэбирэх буолар, ол кини мөлтөҕүттэн буолбатах, араас ыар санаатын сатаан аһарыммакка, иһигэр тута сылдьар буолан, күүскэ оҕустарар. Өскөтүн дьахтар саҥаран-иҥэрэн, ытаан-ыллаан ыар санаатын аһарынар эбит буоллаҕына, эр киһи барытын бэйэтигэр тутар. Ол иһин, арахсыыны, соҕотохсуйууну, олох охсуутун эр киһи ыараханнык ылынар, онтон сылтаан арыгы дьайыгар ылларыан сөп, дэҥҥэ-оһолго да түбэһиэн сөп, ол аата уһаабат. Ону дьахталлар өйдөөн, эр дьоҥҥо сөпкө сыһыаннаһыахтарын наада. Онтон эр дьон кыргыттарга, дьахталларга эмиэ сөпкө сыһыаннаһаллара ордук.
-- Бэйэҥ дьиэ кэргэҥҥин билиһиннэриэҥ дуо?
-- Таптыыр кэргэмминээн Оксаналыын ыал буолан олорбуппут 21 сыл буолла. Үлэлиир. Улахан оҕобут, кыыспыт – устудьуонка, оттон уолбут – оҕо саадын иитиллээччитэ.
-- Оҕону иитиигэ тус санааҕын истиэхпин баҕарабын.
-- Оҕону кыра сааһыттан бэйэтин санаатын ыйытан толкуйдата уонна санаатын сайа этэргэ үөрэтэр ордук. Оҕо бэйэтин санаатын төһөнөн сатаан истэн, толкуйдаан этинэр даҕаны, соччонон сайдар, эрэллээх, быһаарыныылаах, олоҕор тирэхтээх буола улаатар. Оҕону өбүгэ үйэлээх үтүө үгэһигэр, төрүт тыыныгар иитэн, сиэрдээх майгыны иҥэриэхпитин сөп. Оҕо аан маҥнайгыттан бэйэтигэр сөпкө сыһыаннаһарга, «мин -- киһибин», «мин айар-тутар айылгылаахпын» диэн бэйэтин өйдүү, ылына үөрэннэҕинэ, инники олоҕор бэйэтин салайынан, сааһыланан, сайдан барар.
-- Александр Афанасьевич, эн УФСИН Уопсастыбаннай сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы быһыытынан, холуонньаларга сылдьан, хаайыылаахтарга бэйэҥ көрүүлэргин эмиэ тиэрдэҕин. Тугу кэпсииргин болҕойон истэллэрэ, дууһаларыгар чугастык ылыналлара буолуо дуо?
-- Холуонньалары кытта үлэлэһэр былаан элбэх. Биирдиилээн кэпсэтииттэн саҕалаан, интэриэһиргиир дьону кытта көрсүһүүлэргэ тиийэ. Бу ыччат бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ салайынарын өйдүүрүн курдук кэпсэтиилэри ыытабын. Ону сөпкө өйдөөбүт киһи бэйэтин дьылҕатыгар уларытыы киллэриэн, инники олоҕун көннөрүөн, тупсарыан сөп.
Олох диэн -- үөрэх, үүнүү-сайдыы уһуйаана. Киһи бу олох оскуолатын хайаан да ааһыахтаах, сиэрдээх суолу тутустаҕына, ордук кыайыылаах буолар. Үтүө сүбэни ылыммат, сиэрэ суох быһыыланар буоллаҕына, ол аата «най» баран, оруо-маһы ортотунан сырыттаҕына, олох бэйэтэ үөрэтэр, араас кыһалҕанан кыһарыйыан сөп. Ол аата араас тургутуунан олоххо сыһыаҥҥын уларыт диэн санааны киллэрэр. Ону кэмигэр истэр, ылынар ордук. Киһи бэйэтин дьайыылара туохха тиэрдиэхтэрин сөбүн толкуйдуохтаах. Ол аата киһи бэйэтин иһиллэниэхтээх, ис дьиҥин анааран, сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Сүргэни көтөҕүү
-- Туох да диэбит иһин, билигин – уустук кэм. Олох ыарахаттарыттан тэмтэрийбэт, охсууларыттан тостубат туһугар хайдах быһаарыныахха нааданый?
-- Олох араас дьалхааныгар үгүс киһи уустуктары, кыһалҕалары көрсөр. Дьиҥинэн ыллахха, бу уустуктар киһи ис эйгэтэ сайдарыгар, уларыйарыгар туһаайыллаллар. Холобура, сорох киһи олоххо уустуктары көрсөн, мин бэйэм ис кыахпын билэбин диэн ону сөпкө сыһыаннаһан туоруур. Оттон сорох киһи кыра да кыһалҕаны улаатыннаран, харгыс оҥостон, биир сиргэ олорон хаалар, ардыгар муҥур уһукка тиийэр. Маныаха мин маннык санаанан салайтарабын: айылҕаны, киһини айбыт сүдү күүс баар. Киһи араас түгэннэргэ бу күүс көмөтүнэн кыһалҕаны туоруон, олоҕор ситиһиилэниэн сөп. Бу ньыманы киһи олоҕор тутта үөрэниэхтээх.
-- Дьиҥ дьоллоох буолуу дьоллоохтук сананыыттан уратылаах дуо, эн санааҕар?
-- Туох да уратыта суох. Тоҕо диэтэххэ, киһи дьоллоохпун дии сананар буоллаҕына, ол аата дьоллоох. Оттон дьол диэн тугуй? Дьол диэн киһи олоҕун күннэтэ астына-дуоһуйа, айа-тута олоруута буолар. Күн аайы араас түгэннэртэн үөрэ-көтө, астына сылдьарыҥ дьолгун үксэтэн иһэр. Дьолу материальнай эйгэҕэ сыһыаран өйдөөһүн сыыһа сыһыаҥҥа тиэрдэр, онтон сылтаан киһи олоҕор араас харгыстар үөскүөхтэрин сөп.
-- Күннээҕи олоххо санааҥ саппаҕырдаҕына, хайдах аһарыныахха, сүргэни көтөҕүөххэ сөбүй?
-- Туох эрэ курус түгэн үөскээтэҕинэ, киһи санаата оонньуон сөп. Киһи ол курус санааҕа ылларан, күнүн-дьылын, олоҕун да барыан сөп. Эбэтэр бу курус түгэни сөпкө өйдөөн (тоҕо бу буолла диэн төрүөтүн), тугу гынарын тобулан, инники диэки хардыылыан сөп. Маннык түгэннэргэ киһи хайдах сыһыаннаһарыттан бу түгэн быһаарыллар, атын суоллар аһыллан иһиэхтэрин сөп.
Манна сыһыаран эттэххэ, айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ хайдах сыһыаннаһаҕын да оннук эйгэни түстүүгүн. Ол аата үтүө үтүөнэн, мөкү мөкүнэн эргийэн кэлэр. Ханна да сырыттаргын, тугу саныырыҥ, саҥарарын, дьайарыҥ тулалыыр эйгэҕэ информация буолан тахсар, тарҕанар уонна бэйэҕэр эргиллэр.
-- Александр Афанасьевич, бэрт сэргэх кэпсээниҥ иһин махтанабын. Ааҕааччыларбыт бу сэһэргэһииттэн туох эмит толкуйга кэлиэхтэрэ, туһаныахтара, санааларын сааһыланалларыгар көмө, тирэх ылыахтарыгар эрэнэбин.
Вера МАКАРОВА хаартыскаҕа түһэриитэ.
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети