Киһи быраабын күөмчүлээһин курдук көрөллөр
– Биллэрин курдук, Швейцария баай-талым олохтоох, сайдыылаах дойду. Кинилэргэ доруобуйа харыстабылын систиэмэтэ олус сайдыбыт. Дойду ис валовай бородууксуйатын 11,5 бырыһыанын доруобуйа харыстабылыгар бэриллэр. Ити аан дойдуга биир улахан көрдөрүү. Ол иһин, үлэлэрэ хаачыстыбалаах.
Россияҕа социальнай турукпут ыарахан: сэрии суох буоллаҕына кризис, кризис суох буоллаҕына реформа... «Социальнай-экономическай балаһыанньабыт мөлтөөн, үлэ суох. Дьон-сэргэ онтон санаата-оноото түһэн, барар сирэ баҕана үүтэ, кэлэр сирэ кэлии үүтэ буолар, устунан куһаҕан дьаллыкка ылларар», – дии саныыбыт. Оттон бу остуоруйа дойдутугар холуур, биһигиттэн быдан үрдүк таһымнаах Швейцариябытыгар арыгылааһын уонна уонна наркомания кыһалҕалара эмиэ олус сытыытык тураллар эбит.
Кинилэр ыччаттара арыгыга, наркоманияҕа охтоору гыммытыттан дьиксинэллэр. Ыччат киэһээ буолла, да араас сынньанар сирдэргэ арыгылыыр, наркотигы туһанар, өйү-санааны күүрдэр таблеткалары иһэр. Ити күннээҕи көстүүгэ кубулуйбут. Швейцарияҕа либеральнай систиэмэ үлэлиир. Холобур: «Пиибэни, сымнаҕас виноны культурнайдык ис. Ол гынан баран, кытаанах арыгыга көһүмэ. Уохтаах арыгы эйигин буруйу оҥорууга тириэрдиэҕэ, суол саахалыгар түбэһиэҥ, эчэйиэҥ, өлүөҥ-сүтүөҥ...» диэн тускулу тутуһаллар. Пиибэни, кыһыл арыгыны – 16, уохтаах арыгыны 18 саастарыттан атыылыыллар.
Биһиги арыгыһыт, наркоман буолбут киһини номнуо тутулуктанан, ыалдьан бүппүт киһи курдук көрөбүт. Эдэр киһи кока-колаттан саҕалаан, пиибэҕэ, онтон водкаҕа көһөр. Эбэтэр бастаан сигаретаны тардар, салгыы марихуанаҕа ылларар, устунан наркоман, арыгыһыт буолан хаалар. Россияҕа арыгылааһыны утары охсуһарга дьарыйар (репрессивнай) миэрэлэри туттабыт. Холобур, арыгылаан тутуллубут, учуокка турбут киһи бырааба хааччахтанар, араас ыспыраапканы ыларыгар онто барыта мэһэй буолар. Ол иһин биһиэхэ диспансерга эмтэнэ кэлэ сатаабаттар. Төһөлөөх элбэх киһи бэйэтигэр бүкпүтэ буолуой? Ол да иһин, биһиги арыгыһыттарбыт ахсаана намтатыллан көрдөрүллэр буолуон сөп. Арыгы - ыарыы, онон биһиги эйигин эмтиибит диэн реабилитациялаан, үчүгэй түмүгү ситиһэбит.
Наркотик оннугар эмп
– «Наркотигы тымыргар укуолланыма. Тоҕо диэтэххэ, СПИД, гепатит вируһун киллэриэҥ, ыалдьыаҥ, өлүөҥ. Ол кэриэтэ айаҕынан иһиллэр эми (героин курдук) суруйан биэриэм», – диэн эмчиттэр эмкэ рецепт суруйан биэрэллэр. Кинилэр ити дьайыыларынан наркотик тарҕаныытын, буруйу оҥоруу элбээһинин бопсобут, наркомания уопсастыбаҕа дьайыытын аҕыйатабыт дииллэр. Ол аата кинилэр «Киһи олорор бырааптаах, киһи өлөр бырааптаах. Наркоман бэйэтин дьыалата, бэйэтин бырааба, атын дьону эрэ сутуйбатын» диэх курдук этэллэр.
Депрессия эмин содула дьиксиннэрэр
– Ол гынан баран, табахтаабат эбэтэр наркотигы туһаммат эрээри быраас аныыр эмин элбэхтик иһэллэриттэн наркоман буолаллар. Ити арҕаа дойдуларга уруккуттан баар көстүү, сайдыылаах, улахан куораттарга олороллоруттан уонна айылҕа уларыйыытыттан дьон депрессияҕа элбэхтик ылларар, өйө-санаата буомурар. Дьэ, итинник турукка киирбит дьоҥҥо эмтиир препараттары биэрэллэр. Дьиҥэр, ол эмтэрин атын өттүнэн куһаҕаннык дьайыыта күүстээх, түмүгэр наркоман кэриэтэ буолаллар. Онон Швейцарияҕа арыгылааһын, наркомания кыһалҕаларыгар аны эмтэн сылтаан наркоман буолуу боппуруоһа эбиллибит. Билигин медицинскэй наркотиктан эмсэҕэлиир дьону хайдах гынан аҕыйатарга төбөлөрүн сынньаллар.
«СМС-та ыыт»
– Онон, биһиги куһаҕан дьаллыктары утары охсуһууга икки тус-туспа көрүүлээх дойду буолабыт. Ол гынан баран, кинилэр куһаҕан дьаллыгы утары охсуһар, эрдэттэн сэрэтэр үлэлэрэ күүстээх.
Кинилэр балаһыанньа ыараабытын өйдөөн туран, сэрэтэр үлэни күүскэ ыыталлар. Ордук Интернети, араас технологияны, инновациялары хото туһаналлар. Холобур, хас биирдии киһи телефонугар арыгы, табах, наркотик туох буортулааҕын туһунан күн хайа баҕарар кэмигэр СМС-нан иһитиннэрии кэлэр. Аахпыт киһи төттөрү смс ыыттаҕына, специалистар киниэхэ тустаах сүбэни биэрэллэр. Оскуолаларга, үрдүк үөрэх кыһаларыгар анал тэрээһиннэри ыыталлар.
«Сухой» сокуону да киллэриэхтэрин сөп
– Аны туран, хааччахтааһыны киллэрдилэр да, ону кытаанахтык тутуһаллар уонна хонтуруоллууллар. Хас биирдии куоракка туох хааччаҕы киллэрэллэригэр боломуочуйа бэриллэр. «Сухой» сокуону да киллэриэхтэрин, атыыланар бириэмэтин да хааччахтыахтарын сөп. Онно үп-харчы көрүллэр. Бэйэлэрэ бырагыраама оҥостон, ону олоххо киллэрэллэр. Хааччахтааһын олоххо киллэриллиитин хонтуруоллуур хамнастаах үлэһиттэри туталлар. 150 киһи хонтуруоллуур. Бу дьон бүтүн Швейцарияны кэрийэ сылдьан, «хонтуруолунай закупка» оҥороллор. Итини биһиги бэйэбитигэр туһаныахпытын наада.
Биһиэхэ да хааччахтааһыннар киллэрилиннилэр, сокуоннар, уураахтар ылылыннылар. Ол олоххо киириитин кытаанахтык хонтуруоллуурбут буоллар, үлэбит өссө тупсуо этэ.
Тус сыаллаах өрөспүүбүлүкэтээҕи тосхолу оҥорон баран, туох эрэ уопсастыбаннай тэрилтэ, институт тэрийэн, хонтуруолу күүһүрдүөххэ сөп. Оччоҕуна куһаҕан дьаллыгы утары охсуһуубут быдан туһалаах буолуо.
Онон Швейцарияҕа арыгылааһын, наркомания кыһалҕата баарын, киһи быраабыгар сыһыаннара арыый атынын да иһин, биһиги курдук сэрэтэр, ыччаты араҥаччылыыр үлэҕэ судаарыстыба таһымыгар биир кэлимник киирсэллэр. Атын да сэрэтэр бырагыраамаларыгар киһи кинилэртэн үөрэнэрэ, ылынара элбэх. Сыл аайы 15-20 тыһыынчаҕа киһиэхэ кистэлэҥ анкета толоттороллор. Онон сүрүн балаһыанньаны билэ олороллор, хас биирдии киһиэхэ, дьиэ кэргэҥҥэ тиийэллэр.
Билигин Швейцарияҕа көрбүппүтүн-истибиппит үөрэтэн, элбэх торуму оҥорор соруктаахпыт. Ол иһигэр доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөх звенотугар сэрэтии уонна хонтуруол үлэтигэр туох эрэ бырайыактары оҥоруохпутун наада. Биһиги бэйэбит туспа көрүүлээхпит, туспа үөрүйэхтээхпит, туспа наукалаахпыт. Ыытар үлэбит аан дойду судаарыстыбалара ыытар үлэлэригэр сүнньүнэн атылыы.
Биир улахан ситиһиибитинэн Доруобуйа харыстабылын бүтүн аан дойдутааҕы тэрилтэтигэр (ВОЗ) сылдьыыбыт буолла. «Саха сириттэн аан бастаан кэллигит» диэн соһуйа уонна үөрэ көрүстүлэр. Миниистирбит Александр Горохов арыгылааһыны, наркоманияны утары Саха сиригэр ыытыллар политика туһунан этиитин олус интэриэһиргээн иһиттилэр. «Россияны ВОЗ этиилэрин улаханнык ылыммат, бэйэтэ политикалаах дойду курдук саныыр этибит. Онтубут улахан күүстээх үлэ ыытыллар эбит. Эһиги курдук биир кэлим үлэни ыытар дойду аҕыйах», – диэтилэр. Кинилэр «Северная инициатива» диэн бырагыраамалаахтар эбит. Ол бырагыраама чэрчитинэн уонна Россия бырабыыталыстыбата сөбүлэстэҕинэ, «Хотугу норуоттар уонна арыгылааһын» диэн норуоттар икки ардыларынааҕы конференция ыытыахха сөбүн туһунан санааҕа кэллибит.
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети