Күүлэт суолларын тупсарыыга тиһиктээх үлэ барар

Атырдьах ыйын 11-14 күннэригэр Бүлүү улууһун дьаһалтатын баһылыгын бастакы солбуйааччы В.Т. Лукин, тыа хаһаайыстыбатын департаменын салайааччы И.Н. Тарасов, «Сыа Бүлүү» улуустааҕы соҕотуопкалыыр, астыыр-үөллүүр потребительскай кооператив директора А.А. Кондратьев, мелиорация улуустааҕы тэрилтэтин начальнига В.Я.Константинов, улуус дьаһалтатын промышленноска управлениетын суолга специалиһа И.И.Петров, мелиоратор А.Е.Петров ыраах сытар I уонна II Күүлэт, Тылгыны нэһилиэктэрин ходуһаларыгар сылдьан отчуттары көрсөн, оттооһун хаамыытын, кыһалҕаларын билистилэр. Итини сэргэ улуустан тахсыбыт биригээдэ ыраах Күүлэт нэһилиэктэригэр сайыҥҥы айан суолун болҕомто киинигэр тутта.


Хас да сыллааҕыта Күүлэт эргин улуус дьаһалтатын, правительство сыллааҕы үлэлэрин отчуоттарыгар тахсыһа сылдьан, дьон Дьыыппа үрэҕэр понтон муоста туруорууну, сайыҥҥы суолу оҥорууну сытыытык туруорсалларын элбэхтик истибитим. Кэлиҥҥи сылларга Күүлэттиир суолга күттүөннээх үлэ барбытын истэ-билэ сылдьабыт. Дьэ, туох оҥоһуллубутуй?
… Халбаакыттан Балаҕаччы диэки туһаайыынан бэртээхэй кутуу суол Тарыҥ үрэҕэр тиийэн бүтээтин, кумах суолга уу элбээн барда. Итини Боруллуолаах үрэҕэ, Бэкэчэй тарыҥа суолга элбэх уу киллэрэллэр диэн быһаараллар.
Бу суол Бүлүү-Эдьигээн республика таһымнаах кыһыҥҥы суолга киирсэр. Ааспыт сылга суолу көрөр тендергэ «Анабаар алмаастара» курдук элбэх үптээх алмаас хостуур тэрилтэ кыайбыта. Кыахтаах тэрилтэ улуус иһигэр үлэлииригэр улуус салалтатын быһаччы туруорсуута, үлэтэ эмиэ баар диэххэ сөп. Матвей Евсеев курдук патриот санаалаах, кыахтаах салайааччылаах республика биир бөдөҥ тэрилтэтэ Мастаах диэки сайыҥҥы суолу оҥорууну ылыстаҕына, Тарыҥ үрэҕиттэн Хаҕыҥҥа диэри кутуу суол оҥоһуллан да хаалар балаһыанньата үөскүөн сөп курдук.

Улуус дьаһалтатын баһылыгын бастакы солбуйааччы В.Т.Лукин суол оҥоһуутугар алмаас хостооччулары кытта Транспорт министерствотын кытыннарар соруктаах үлэлии сылдьалларын билиһиннэрдэ. Суолу тутуу - кыттыгас үбүлээһининэн оҥоһуллуон сөп.
Уопсайынан, улууска муниципальнай суоллар пааспардарын оҥорууга кэлиҥҥи сылларга тиһиктээх үлэ барбытын бэлиэтиэххэ сөп. Промышленность управлениетыгар суол специалиһын штата көрүллэн, билигин И.И.Петров таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар.
Аҕыйах сыллааҕыта улуска 200 км тахса усталаах пааспардаах суол баар буоллаҕына, билигин биһиги улуус 600 км муниципальнай суол пааспардарын оҥоттордо, учуокка туруорда. Ити түмүгэр суол көрүүтүгэр, өрөмүөнүгэр сыл аайы 13 мөл. солк. көрүллэр. Аны 2014 сылтан саҥа ирдэбилинэн, олохтоох муниципальнай суол кыайан докумуоннанар кыаҕа суох буолбутун, бүрүөһүннээх эрэ буоллаҕына докумуон оҥоһулларын санатыахха сөп. Биһиэхэ бүрүөһүннээх муниципальнай суол төһө элбэҕин бэйэҕит бэркэ билэр буолуохтааххыт. Онон, кэмигэр элбэх уонна суолталаах үлэ барбытын бэлиэтиэххэ сөп.
…Балаҕаччылыыр суолтан туораан, кумах тукулааны бэрт эрэйинэн быһа көтөн тахсабыт, сылдьарга эмиэ уустук соҕус сир курдук көстөр. Салгыы тукулааннар уонна тарыҥнар икки ардыларынан ааһар бэс кылыынан айаннаабыт сайыҥҥы суолбутун өрдөөҕүтэ Халбаакы ытык кырдьаҕаһа Данил Константинов ыйан биэрбитин туһунан мелиоратор А.Е.Петров сиһилии кэпсээтэ. Мантан атын Күүлэт диэки табыгастаах ааһар сир суох – Дьыыппаҕа диэри барыта тукулаан уонна тарыҥ.
В.Т.Лукин Дьыыппаҕа чугаһаан иһэн, аҕыйах сыллааҕыта быыбар саҕана Ю.К.Окоемовы, И.Ю.Григорьевы кытта вездеход массыынанан суол бадарааныттан Дьыыппаҕа кыайан тиийбэккэ, сатыы барбыттарын, Дьыыппаны бэрт эрэйинэн туораабыттарын, салайааччылар суол куһаҕанын илэ харахтарынан көрбүттэрин, эт атахтарынан хааман билбиттэрин сэһэргээтэ. Түмүгэр, понтон муоста турарыгар, суол оҥоһулларыгар улуус салалтата Транспорт министерствотыгар, правительствоҕа туруорсарыгар Ил Түмэн депутаттара күүс-көмө буолбуттар.
Билигин Дьыыппа үрэҕэр диэри тиэрдэр уулаах, бадарааннаах 1,8 км суол кумаҕынан кутуллан, ууну аһардар икки турба ууруллан, сырыы эрэйэ суох буолбут. Быйыл өссө чугас тиэйэн аҕала сытыарар таастаах кумахтарын кутаары сылдьаллар. Манна 500 тыһ. солк. суумалаах үлэ ыытыллара былааннанар.
Сайын, күһүн уу киирдэҕинэ хаайтарылаах Дьыыппаҕа понтон муоста туруоруллан, үрэх бэтэрээ уонна анараа өттүгэр кыра мас муосталар оҥоһулланнар, суол кутуллан, сырыы тупсан турар.
I Күүлэккэ диэри суол син ама буоллаҕына, II Күүлэккэ диэри танкетка эрэ сылдьар кыахтаах эбит. Ханнык да бэйэлээх вездеход массыына сымнаҕас сирдээх, чоҕой буордаах, уулаах-бадарааннаах суолунан сылдьар кыаҕа суох. II Күүлэттиир айан суолун Хомуччу күөллэриттэн Хаҕырыҥдаҕа тиийэ 10 км тахсалаах кэрчигэ техникэ сылдьарыгар ыарахан эбит. Биһиги «Күүлэт» сельпо ГТТ танкеткатыгар олорсон, II Күүлэккэ айан суолун эрэйдээҕин көрөн, итэҕэйдибит. Танкетка механига Альберт Петров бэрт сатабыллаахтык ыытарын бэлиэтиэххэ сөп. Ол эрэн, төннөн иһэн уулаах-бадарааннаах сиргэ танкетка умуллан хаалбытыгар, биһиги Ходуһалаахха диэри суол кытыытынан сатыы түһүннүбүт. Сарсыныгар истибиппит, танкеткабыт суукка кэриҥэ олорбут. Дьэ, II күүлэттэр итинник эрэйдээхтик айанныыр, сорох ардыгар сатыы сылдьар түбэлтэлэрэ элбэх.
Бу суол хайдах оҥоһуллуой? Үтүөлээх мелиоратор А.Е.Петров салалтатынан эргэ экскаваторы туһанан бырайыагынан суол уутун түһэрэргэ соруналлар эбит. А.Е.Петров суол куһаҕан кэрчигин көрөн, үөрэтэн, олохтоох үлэһиттэри илдьэ сылдьан үлэлэрин былааннарын торумнаатылар.

Аны I Күүлэттэн Тылгыныга айанныыбыт. Суол кумахтаах сиригэр уу элбэх эрээри, былырыын Тылгыны уонна I Күүлэт икки ардыгар сытар Этикээн уутун түһэрбиттэрин түмүгэр суол уута биллэ тардыбытын олохтоохтор кэпсээтилэр. УАЗ массыына кытта сылдьар кыахтаммыт. Быйыл Этикээн таһыгар 1,5 мөл. солк. суумаҕа 2,5 км суолу оҥорууну саҕалыахтара, оччоҕо суол көнүө, уута суох буолуо.
Ити курдук, улуустан тахсыбыт биригээдэ Күүлэт суолларынан айаннаан, көрөн-истэн, ханнык үлэ ыытыллыахтааҕын сүбэлэһэн, быһааран киирдэ.
Түмүккэ, улууска муниципальнай суоллары оҥорууга саҕаламмыт тиһиктээх үлэ түмүгүн, көдьүүһүн көрдөрөн эрэр диэн бэлиэтиэххэ сөп.