Хаһааҥҥыттан иһэбитий?
– История кэрэһилииринэн, сахалар арыгыны ХIХ үйэ бүтэһигин диэкиттэн күүскэ иһэр буолбуттара. Ити кэмҥэ Саха сиригэр арыгы дьайа күүһүрэн, омук быһыытынан эстии сибикитэ биллэн, баһылыктар, тойоттор куһаҕан дьаллыктары, ол иһигэр хаартылааһыны, мөкү көстүү курдук билинэн, ону бопсор циркулярдар, уураахтар тахсыбыттара.
Аан дойду бастакы сэриитэ саҕаламмытыгар дойдуга «сухой сокуон» киллэриллибитэ.
1960-с сыллартан арыгы атыыта элбээн киирэн барбыта. Кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, бу сылларга аан бастаан Грузия арыгыта баар буолбут. Саҥа көстүү буортутун туһунан буолбакка, «арыгы – үчүгэй ас» диэн өйдөбүл үөскээбитэ. Абыраллаах аатыра охсубут ас туохха тиэрдэрин билбэккэ, бэл икки-үс саастаах оҕолоругар кутан биэрэллэр эбит. «Үрүүмкэлэр, ыстакааннар үмүөрүһэн турдулар» диэн уруй-айхал тыллардаах ырыа тыллара суруллубуттар. 1970 сыллартан аны кыһыл арыгы бар дьоммутун аймаабыта – дьон маассабайдык иһиитэ бэлиэтэммитэ. Учуокка турааччылар ахсааннара 1985 с. муҥутаан элбии сылдьыбыта. Аҕа дойду Улуу сэриитин алдьархайыттан да элбэх содулу аҕалар кутталламмыт балаһыанньаны көннөрөөрү арыгыны атыылаһарга толуон биэриитин киллэрбиттэрэ. Ол эрээри, арыый сыыһа политика ыытыллыбыта, халбархай суолунан айаннааһын саҕаламмыта. «Бэйэлээх бэйэм толуонум. Онон хайаан да атыылаһыахтаахпын» диэн санаа соҥнонор курдук буолбута. Иккис өттүнэн ыллахха, Михаил Горбачев ити сокуона элбэх киһини алдьархайтан быыһаабыта.
Сэбиэскэй былаас сууллубутун кэннэ, 1992 cылтан арыгыны олох ыһан кэбиспиттэрэ. Ити кэмҥэ киин куоракка үөрэх туттарса кэлэн бараммын, соһуйа көрбүт дьулаан хартыынаны бу баар курдук өйдүүбүн. Киин куораппыт уулуссаларыгар итирик сахалар охто сыталлара, сутуруктарынан дайбаһан ылаллара күннээҕи көстүүгэ кубулуйбут курдук этэ. Кистэл буолбатах, биһиги көлүөнэ устудьуоннаабыт сылларбыт куорат болуоссаттарыгар, устудьуоннар олорор уопсай дьиэлэригэр арыгылааһын «аргыстаах» ааспыта. Үрдүк үөрэҕи ылаары сылдьар эдэр дьон аһыы ас амырыын алдьархайын кыайан өйдөөбөттөрүн аһара сөҕөр этим.
Харахпыт аһыллыбыта
– 2000 c. Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенэ Михаил Николаев политика быһыытынан чөл олох доктринатын киллэрэн, норуотун быыһыыр суолу ыйан биэрбитэ.
Дьиэ кэргэн уонна оҕо-аймах дьыалаларыгар кэмитиэт, генофонда харыстыыр департамент тэриллибиттэрэ. Кинилэр үлэлэрин түмүгэ, билигин, дьэ көстөн эрэр. Ол туоһута – билиҥҥи устудьуоннар бары кэриэтэ арыгыны испэр эдэр дьон. Устудьуоннар 60-70 бырыһыаннара арыгыны төрдүттэн утараллар, испэттэр. Кинилэр арыгы иһэр киһини убаастаабаттар.
Киһини үөрдэр уонна эрэли үөскэтэр өссө биир көстүү баар. Ол билиҥҥи устудьуоннар 30 бырыһыаннара олох арыгыны испэт дьиэ кэргэнҥэ иитиллибиттэрэ буолар. Төрөппүттэр чөл олох политикатын сөпкө өйдөөн уонна өйөөн, ыччаттарын сөпкө ииппиттэр, үчүгэй холобуру көрдөрбүттэр.
Кэнэҕэһин биллиэҕэ
Билигин арыгылааһыны утары күүстээх үлэ ыытыллан, Сахабыт сирин Ил Дархана хааччахтааһыннары кэмигэр киллэрэн, дьон өйө-санаата тосту уларыйбыта, кэхтии кэмигэр киирбэт туруктаныахпыт санаабытын көтөҕөр.
Ол гынан баран, хайҕаллаах дьыала эмискэ тиийэн кэлбэтэҕэ. Холобур, Михал Николаев ыыппыт үлэтин түмүктэрэ уонча сылынан көһүннүлэр диир буоллахпытына, билиҥҥи сокуоннар, бастатан туран, биһиги кэнчээри ыччаттарбытыгар ананалларын өйдүөх тустаахпыт.
Арыгы – абааһы
– Саха киһитэ арыгыны дьиэтигэр уура сылдьыа суохтаах. Дьиэҕэр арыгы баар буолла да, арыгы абааһыта олохсуйар. «Иирбит да, итирбит да биир» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Арыгыга букатыннаахтык ылларбыт сорох киһиэхэ дьиэҕэ олохсуйбут абааһыта илэ көстөр эбит. Кини күүстээх санаатын киллэрэн, куһаҕан дьаллыктан аккаастаннаҕына, ол абааһылара төттөрү тарда сатыыллар. Түүн түһээтэҕинэ эбэтэр уһуктан кэллэҕинэ: «Киһини эрэйдээмэ, саатар биир үрүүмкэтэ ис» диэн ыгалларын-түүрэллэрин туһунан суруйаллар.
Саамай куһаҕан, охсуулаах көстүүнэн оҕолор көрөн олордохторуна дьиэҕэ-уокка арыгылааһын буолар. Бэйэҥ иһэ олорон оҕоҕор хайдах иһимэ диэххиний, итэҕэтиитэ, ылыннарыыта суох.
«Байанай» да, «Махтал» да...
– Арыгы арааһа аата-ахсаана суох баран, аны сахалыы сайдам ааттарбытын абааһы аһылыгар иҥэрэр буоллубут. «Эллэй» пиибэттэн саҕалаан, «Махтал», «Алаас», «Байанай», «Орто дойду», «Туйаара» уо.д.а. ааттаах арыгылар баар буоллулар. Дьэ, бу тугуй? Итини дьону арыгыга умса анньыы биир көрүҥүн курдук ылынабын. Холобур, булчуттар «Байанай» буокканан байанайдарын күндүлүүр, «Алаас» буокканан алаастарын аһатар эбээһинэстээхтэрин курдук саныыллар, сиэр-туом курдук ылыналлар. Арыгыга кыыс аатын биэрэн, дьахтар аймаҕы угуйаллар, омуктарга кэрэ аҥардарбытын намтаталлар. Оттон «Махтал» диэн буокканан арыгы норуоту эһэр күүһүгэр махтанабыт дуо?
Мин санаабар, саха дьоно маннык ааттаах арыгылар баар буолбуттарын сөбүлээбэт. Арай утарсар санаатын сайа эппэтэ хомолтолоох. Дьиҥинэн Ил Түмэн депутаттара анал сокуон ылынан Саха сиригэр сахалыы ааттаах итирдэр утахтары оҥорон таһаарары уонна атыылыыры бобуохтарын наада.
Алкобизнес, күрэстэһии
– Алкобизнес эйгэтэ харчыны баһан ылар баҕаттан табаарын элбэх киһи атыылаһарыгар, харчы уу сүүрүгүнүү кутулларыгар эрэ интэриэстээх. Төһөнөн элбэх киһи арыгыга ылларан, арыгыһыт буолар да, оччонон алкобизнес элбэх харчы оҥорор, байар-тайар. Ону нэһилиэнньэ утарсыахтаах, онтон былаас норуот интэриэһин көмүскүөхтээх.
«Хааччахтааһын, төттөрүтүн, балаһыанньаны уустугурдар» диэн этиигэ сигэнэ сатыыллара сиэрэ суох. Холобур, наркоманнар элбээбиттэриттэн долгуйабыт. Оттон наркоман арыгыттан, табахтан саҕалыыр. Киһи бэйэтин харыстанар инстинэ арыгыһыт киһиэхэ дьайбат буолан хааларын содулугар аны киниэхэ наркотик курдук урдус иһигэр уйаланар.
Арыгылааһыны кыайдахпытына, атын омуктары кытары тэҥҥэ сайдыахпыт. Капитализм бириэмэтигэр күрэстэһэр кыахтаах буолуохтаахпыт. Эйигин ким да аһыммат, ньээҥкэлээбэт, күүстээх мөлтөҕү кыайар кэмигэр олоробут. Арыгылааһын омуктар икки ардыларыгар мөкү сыһыаны күөттүөн, саха омугун сэнээһиҥҥэ тириэрдиэн сөбүн өйдүөхтээхпит.
Арыгыны «культурнайдык» иһии туһунан
- Сорох дьон: арыгыны ас курдук кыралаан, культурнайдык иһиэххэ наада, - дииллэр. Мин маны төрүт сыыһа дии саныыбын. Этэргэ дылы, арыгыны иһэр киһи бука барыта арыгыһыт буолбат, ол гынан баран биһиги сиргэнэ да, аһына да көрөр арыгыһыт, бомж буолбут саха дьоно бука бары “культурнайдык” иһэртэн саҕалаабыттара саарбаҕа суох. 80-сс бүтүүлэригэр, 90-сс саҕаланыыларыгар олус интэриэһинэй хайысхалаах саха интелигенциятын түмсүүтэ баар этэ. Кинилэр «культуурнайдык» арыгы иһиини пропагандалыыллара, “сиэрдээхтик” арыгылааһын киэһэлэрин тэрийэн ыыталлара. Ол кэмтэн сүүрбэччэ сыл ааста, бу культурнайдык арыгы иһэргэ үөрэппит, пропагандалаабыт дьонтон аҕыйах киһи тыыннаах хаалан сылдьар.
Түмүк тыл оннугар
- Биһиги сахалар дьиҥинэн олус дьоҕурдаах, талааннаах, тулуурдаах, үлэһит омукпут. Ол гынан баран арыгылааһын тарҕаныыта саха сайдарыгар сүрүн мэһэй буолар. Сорох-сорохпут олох охсууларын, тургутуутун уйбакка, хомойбута-хогуппута буолан ыар санаабытын аһыы аска тимирдэ сатыырбыт баар суол. Сахалар ардыгар айар күүспүтүн, талааммытын арыгылааһыҥҥа уматан кэбиһэбит, ол иһин баҕарарбыт курдук күүскэ сайдыбаппыт. Төһөлөх элбэх саханы аатырдыахтаах, сайыннарыахтаах дьоммут арыгыһыт буолан аналларын толорбокко барбыттара буолуой?! Итирдэр утахтар саха күннээҕи олоҕуттан, үгэһиттэн сүтүөх тустаах. Арыгыттан сылтаан кэхтибит, симэлийбит, сүтэн эрэр сорох Хоту дойду омуктарын холобура биһиэхэ тыйыс сэрэтии буолар.
Социологическай чинчийии түмүктэрэ (ыйытыкка 695 киһи эппиэттээтэ)
1. Арыгыны атыылааһыны хааччахтааһын кэнниттэн туох уларыйда?
1,5% – «элбэхтик иһэр буоллум»;
11,0% – «испэт буоллум»;
19,9% – «аҕыйаттым»;
33,1% – «уруккум курдук иһэбин»;
34,6% – «хаһан да испэппин».
2. Арыгыны атыылааһын бириэмэтин уларытыы кэнниттэн олорор сиргэр туох уларыйыы таҕыста?
40,4% – «туох да уларыйыы суох»;
31,9% – «үчүгэй өттүгэр уларыйда»;
21,3% – «этэргэ уустук».
3. СӨ Ил Дархана уонна бырабыыталыстыбата ыытар политикатын өйүүгүн дуо?
60,1% – «толору өйүүбүн»;
23,8% – «өйүүбүн»;
5,1% – «өйөөбөппүн»;
2,2% – «олох утарабын».
8,8% – «эппиэттиири ыарырҕатабын».
4. Ханнык дьаһаллары өйүүргэ бэлэмҥин?
91,3% – «арыгылаах бородууктанан эргинэр маҕаһыыннары аҕыйатарга»;
86,3% – «атыылааһын бириэмэтин аччатарга»;
50,0% – «арыгыны куорат таһыгар атыылыырга»;
57,3% – «арыгы атыытын олох утарабын».
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети