Аммаҕа айылҕаны харыстааһыҥҥа Ил Түмэн дьокутааттара кыттыылаах „төгүрүк остуол» буолла

Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэнтэн дьокутааттар кэлэннэр Амма өрүспүт айылҕатын харыстааһыҥҥа „төгүрүк остуол“ ыыттылар. Кэпсэтиини Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.М. Прокопьев салайан ыытта. Улуустан баһылык Н.А. Архипов, оройуон Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ А.Д. Карманов, нэһилиэк баһылыктара, общественнай хамсааһын салайааччылара, биология учууталлара кыттыыны ыллылар.



„Төгүрүк остуолга“ Алексей Карманов дьокутааттарга хас да быһаарыыны эрэйэр боппуруоһу туруорда. Бастатан туран Амма өрүскэ кэлэн түһэр Кириэстээх үрэх айылҕа уларыйыытын, алдьатыытын түмүгэр бэйэтин сүнньүн үларытан эрэр. Маныаха наука үлэһиттэрэ кыттыылаах чинчийии үлэтэ ыытылларыгар үбүлээһин көрүллүөн наада. Иккиһинэн, Амма кэрэ айылҕатыгар сынньана сайын устата тыһыынчанан киһи кэлэн барар. Бу дьон бэйэлэрин кэннилэриттэн хомуммакка, айылҕаны, өрүс биэрэгин киртитэллэр. Кинилэри хайдах хонтуруоллуубут, саамай сүрүнэ хайдах гынан эппиэккэ тардыахха сөбүй, ол кыаллар дуо. Үсүһүнэн, айан суолун кытыытыгар турар урукку „Ростелеком“ тэрилтэ проводтардаах остуолбалара инникитин кутталы үөскэтэр кыахтаахтар. Оттуур ходуһалар ортолоругар сытар проводтар дьон техниканан сылдьыытыгар, араас кыылга-сүөлгэ даҕаны мэһэйдииллэр. Маны хомуйтарыы хайдах кыаллыан сөбүй? Төрдүһүнэн, булчуттарга лицензияны биэриини оройуон киинигэр эрэ буолбакка, нэһилиэктэринэн бэрдэрэр тоҕо кыаллыбатый. Бэсиһинэн, балыктааһыҥҥа хааччах киирбитэ олохтоох дьон балыктыылларыгар кыһалҕаны үөскэтэр. Ол эбэтэр республика үрдүнэн 28 балыктыыр учаастак баар. Онтон атын сирдэргэ илиминэн, муҥханан балыктыырыҥ бобуллар. Бэйэ сиригэр-уотугар балыктыыр кыах суоҕа ыарахан. Бу боппуруостарга барыларыгар олохтоох былаас кыттыһыахтаах дии саныыбын. Онон кинилэр боломуочуйаларын үрдэтиэххэ. Оройуон Сэбиэтин дьокутаата ити курдук этэн туран, боппуруостары быһаарыыга көмөлөһөллөрүгэр, ол инниттэн бу кэпсэтиини тэрийбиттэрин тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Мунньаҕы салайбыт В.М. Прокопьев Амма өрүс, Амма улууһа бэйэтин айылҕатынан республикабыт биир саамай кэрэ миэстэтинэн мээнэҕэ ааттаматаҕа, онон кини айылҕатын харыстааһыҥҥа үлэни ыытар эбээһинэспит, ону туруулаһыахтаахпыт диэн эттэ.
„Төгүрүк остуолга“ икки дакылаат истилиннэ. Ол курдук, СР айылҕа харыстабылын миниистирэ Я.С. Сивцев Амма өрүс бассейнын айылҕатын, онно баар кыһалҕалар тустарынан кэпсээтэ. Кини Амма өрүс Сахабыт сирин биир уникальнай өрүһэ буоларын бэлиэтээн туран, кини сүнньүнэн сытар сирдэр айылҕалара, онно баар кыыл-сүөл харыстаныахтаах диэн бэлиэтээтэ уонна „Амма“ резерваты айылҕа паркатыгар уларытар былааны тиһэҕэр тиэрдэргэ эттэ.
Иккис дакылааты СР булт хаһаайыстыбатын департаменын салайааччытын солбуйааччы В.А. Сосин оҥордо. Кини Амма өрүс айылҕата бултуур сирбит биир саамай сыаналаах, инникилээх сирэ буолар диэн бэлиэтээтэ. Бу өрүс сүнньүнэн барыта 22 булт хаһаайыстыбата баар эбит. Мантан биһиги улууспутугар биир „Сахабулт“ АО баар. Уопсайа улууспутугар 1100 булчут регистрацияламмыт. Кинилэр үксүн былыргылыы кииһи бултааһынан эрэ дьарыктаналлар. Департамент оҥорбут ырытыытын иһиттэххэ, кыылбыт-сүөлбүт аччаан иһэр эбит. Холобура, 2012 сыллаахха 35000 киис баар эбит буоллаҕына, билигин 21000 киис, 3900 кулааһай баар буоллаҕына, билигин 2900 ахсааннаах хаалбыттар. Булт хаһаайыстыбатын бэрэстэбиитэлэ бэлиэтээбитинэн, булчуттар аҥардас кыылы бултууллар эрэ, кинилэр элбииллэригэр туох да күттүөннээҕи оҥорботтор эбит. Сорох биирдиилээн эрэ хаһаайыстыбалар дьарыктаналлар. Схема-былааннара суох. Амма улууһугар булт үөскээһинин тэрийиинэн „Боотур“ хаһаайыстыба эрэ дьарыктанар. Тыа кыылларыгар, сүөһүгэ кутталы үөскэтэр эһэ, бөрө курдук адьырҕалар элбии тураллар. Аммаҕа 2014 сылга 11 бөрө бултаммыт эбит буоллаҕына, быйыл 15 бөрө өлөрүллүбүт. Аныгы булчуттар техникалара үчүгэй буолан тайҕа хайа баҕарар муннугар бултуур кыахтаммыттар. Аны промышленнай объектар тутулланнар, эһэ нэһилиэнньэлээх пууннарга үтүрүллүүтэ элбээбит, кыыл-сүөл да ууһуур-тэнийэр ыыра кыччаабыт. Владимир Анатольевич иһитиннэриитин түмүгэр Амма улууһугар бэйэлэрин идэлэрин толору баһылаабыт П.П. Павлов уонна Е. Я. Егоров курдук охотинспектордар талыллыбыттарын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Амма улууһун туруорсуутунан Ил Дархан анал Ыйааҕа тахсан „Күүлүпчү“ уонна „Морхой“ уопсай бултанар сирдэргэ бултааһыны хааччахтааһын киллэриллибит. Булт хаһаайыстыбатын департаменын дакылаата охотинспектордар бултуур сирдэргэ ханнык харыстааһын үлэни ыыталларын, бөрөнү бултааһын түгэннэрин көрдөрөр презентациянан түмүктэннэ. Аҕыйах мүнүүтэлээх киинэ олус интэриэһинэй буолла. Охотинспектор Евгений Егоров видеорегистратор көмөтүнэн кыыллары кэтээн көрүү үлэтэ ыытылларын, кинилэри кыһыҥҥы-күһүҥҥү кэмнэргэ аһатыы түгэннэрин кэпсээтэ.

Дакылаатчыттарга элбэх ыйытыы киирдэ. Нэһилиэк баһылыктара Абаҕаттан М.А. Ефремов, Бөтүҥтэн С.В. Борисова, оройуон сэбиэтин дьокутааттара М.А. Барашкова, П.П. Кононова, В.У. Тимофеев,Л.К. Александрова, Ил Түмэн 3-с ыҥырыытын дьокутаата М.У. Тимофеев Амма айылҕатын харыстааһынысэргэ бөх тоҕор сирдэр, өлбүт сүөһүнү харайар сирдэр, туттуллубут люмицинетнай лаампалары харайыы, кустааһын болдьоҕун туһунан уо.д.а элбэх боппуруоһу биэрдилэр. Манна барытыгар дьокутааттар да, кэлбит федеральнай структура да бэрэстэбиитэллэрэ эппиэттии сатаатылар. Киһи астынара диэн, кэпсэтиигэ биһиги общественниктарбыт олус көхтөөхтүк кыттан Аммабыт барахсан айылҕата чөл буоларын туһугар күүскэ ыалдьалларын кэлбит ыалдьыттарга көрдөрдүлэр уонна үлэлии сылдьар үлэлэрин кэпсээн харыстааһын аҥардас тылга эрэ буолбакка, үлэнэн эмиэ ыытылларын итэҕэттилэр. Ол курдук бэйэлэрин санааларын Амма улууһун дьахталларын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ В.И. Стручкова, улуус общественнай сэбиэтин чилиэнэ В.Г. Шилова, Амма-Наахара „Дуораанчык“ уһуйаан иитээччитэ Г.К. Мартынова, „Амма ыччатын кырдала“ общественнай хамсааһын салайааччыта С.А. Неустроева, дьокутааттар М.А. Барашкова, Л.К. Александрова тириэртилэр. Ил Түмэн олохтоох бэйэни салайыныы сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.А. Местников бу көрсүһүү түмүгүнэн оҥоһуллар боротокуолга Кириэстээх үрэх сүнньүн уларытыытын, өртөөһүн ыытыллыбат буолан ходуһалар оттоммокко лаҥха буолбуттарынан күһүҥҥү өртөөһүнү ыытыы, туризмы тэрийиигэ, бэрээдэктээһиҥҥэ туһуламмыт бырайыак оҥоруутун туһунан киллэриэххэ диэн эттэ. Маны сэргэ кини баһылыктарга туһаайан сотору кэминэн үбүлэммэтэх боломуочуйанан ыстараап түстэҕинэ, ол ыстараабы баһылык төлөөбөт бырааптанар сокуона ылыныллаары сылдьар диэн иһитиннэрдэ. Уу сыһыаннаһыыларыгар департамент салайааччытын солбуйааччы С.С. Егоров республикаҕа Лена өрүс күнэ баарын, өссө инникитин Бүлүү, Индигир өрүстэр күннэрин туруорсалларын, онон эһиги эмиэ „Амма өрүс күнүн“ олохтуурга этиитэ киллэриҥ диэн эппитин көрсүһүү кыттыылаахтара дохсун ытыс тыаһынан көрүстүлэр. Манан сылыктаатахха, сотору кэминэн Амма өрүспүт күнэ баар буолуон сөп курдук.
Көрсһүүгэ экологическай хамсааһын көхтөөх кыттыылаахтара Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларын, айылҕа ресурсаларын уонна экология сис кэмитиэтин Бочуотунай грамотатынан наҕараадаланнылар.
Ити курдук, иитэн-аһатан олорор Амма эбэбитин уонна кини сүнньүнэн баар айылҕаны харыстааһыҥҥа туһуламмыт „төгүрүк остуол“ тула бэрт киэҥ кэпсэтии тахсыбытын бары бэлиэтээтилэр.