Мин кинини кытта оҕо хаһыатын кыракый коллективыгар отуттан тахса сыл бииргэ үлэлээн, эҥээрдэһэ сылдьан, киэҥ, дириҥ билиилээх, муударай, интеллигентнэй киһи сырдык сабыдыалын сыдьаайыгар тиксэр, сиэдэрэй дууһатын сылааһыттан бэриһиннэрэр ураты дьол тосхойбут киһитэбин. Кинини биһиги, бииргэ үлэлээбит доҕотторо, киһи быһыытынан ордук чугастык билбиппит диирбит сэмэйэ суоҕунан ааҕыллыбат ини…
Билэрбит кини дьоҥҥо-сэргэҕэ аһыныгас, эйэҕэс майгылааҕын, үчүгэйи, кэскиллээҕи өйүүр, тэнитэр ыраас санаалааҕын, дьон эйэтин-сүбэтин курдаттыы тардар ураты абылаҥнааҕын, оҕолуу үөрүнньэҥ нарын майгылааҕын.
Билэрбит кини ураты сэмэйин, улахамсыйар, улаатымсыйар, улуутумсуйар диэни билбэтин, биһирэмнээх миэстэҕэ дьулуспатын, дьонтон чорбоччу туттубатын.
Николай Егорович оҕо хаһыатын коллективыгар, төһө да биһиги таһыммытыгар түһэн, тэҥнээх киһи курдук туттан, бииргэ үлэлии, тэҥҥэ күлэ-оонньуу сылдьыбыппыт иһин, биһиги билэрбит: кини – кимин, биһиги – киммитин.
Мин оҕо сааһым сэрии ыар сылларыгар ааспыта. Холкуоска кыайар үлэбэр эмээхситтэри, оҕонньоттору кытта тэөөэ үлэлээн, кыра да буолларбын, Кыайыы күнүн көрсүбүтүм. Аҕам фроҥҥа баран, ийэм үс оҕону үөрэттэрэр кыаҕа суох буолан, биһиги, оҕолор, оскуолаҕа бары хойутаан киирбиппит. Дэриэбинэттэн ыраах олорор буоламмыт, тоҥор, аччыктыыр сорун көрбүппүт.
Биһиги Силип диэн таайдаах этибит. Кини Ньукулай диэн улаатан эрэр уоллаах этэ. Кини сэрии кэмигэр Үөһээ Бүлүү орто оскуолатыгар үөрэнэрэ. Олус үчүгэйдик үөрэммит оҕо үһү. Оскуолаттан дойдутугар кэллэҕинэ биһиэхэ, оҕолорго, хайаан да кинигэ кэһиилээх буолара. Бастакы кэһиитэ Александр Пушкин латынныы алфавитынан суруллубут, сахалыы тылбаастаммыт «Балыксыт уонна балыкчаан туһунан остуоруйа» диэн дьэрэкээн ойуулаах кинигэтин миэхэ аҕалбыта. Миигин начаас ааҕарга үөрэппитэ. Сотору мин дьоммор ити латыын буукубаларынан суруллубут остуоруйаны ааҕан буллургуур киһи буолбутум.
1944 сыллаахха I кылааска киирбитим. Ааҕарга түргэнник үөрэммитим. Убайбыт Ньукуус кыһыҥҥы уһун өрөбүлгэ дойдутугар кэлбитэ. Бу сырыыга кини биһиэхэ хап-халыҥ, сабыс-саҥа «Сааскы кэм» диэн ааттаах кинигэни аҕалбыта. Мин үөрүү бөҕө. Дьэ, киэһэ аайы көмүлүөк оһох сырдыгар үмүөрүһэн олорон мин ааҕарбын истэллэр. Бастакы кылааһы да бүтэрэ илик киһи ааҕыыта мөлтөһүөр буолуо ээ. Ардыгар ааҕан ааспыт миэстэбин хат-хат аахтараллар. Убайым барахсан ити биир кыракый тууйас арыыга (кини ыалга олорон үөрэнэрэ) мэнэйдэһэн ылбыт сабыс-саҥа «Сааскы кэмин» сыл бүтүөр диэри аахпытым. Ити курдук Амма Аччыгыйа кинигэтин кырачаан сылдьан ааҕан, кинини кытта бииргэ улааппыт курдук саныырым.
Амма Аччыгыйын кытта иккиһин дьиҥнээхтик көрсүһүүм, 1955 сыллаахха быһыылааҕа, буолбута. Бүлүүтээҕи педагогическай училищеҕа үөрэнэ сылдьарым. Ол кэмҥэ Үөһээ Бүлүү тыатыттан ийэм барахсан аһылыгын дуомун бүтүннүү сүгэн кэлэн, бииргэ үөрэнэр доҕотторбун кытта аһаан-сиэн үөрэ-көтө сылдьабын. Эбиэт кэнниттэн училище дириэктэрэ С.С. Гурьев Иванов Климент (кэлин кини советскай-партийнай улахан үлэһит буолбута) биһиккини ыҥыран ылан, киэһэ алта чааска РСФСР Үрдүкү Сэбиэтигэр дьокутаакка хандьытаат, суруйааччы Амма Аччыгыйын кытта көрсүһүү буоларын иһитиннэрбитэ.
Биһиги кулуупка эрдэ кэлэн буолары-буолбаты көмөлөһө сырыттыбыт. Мин ийэбин аҕалан били кыра сылдьан аахпыт «Сааскы кэм» диэн кинигэни суруйбут киһини көрдөрөөрү уонна тугу кэпсиирин иһитиннэрээри, трибунаттан чугас чөкөччү олордон кэбистим.
Киэһэ алта буолуута ыалдьыттар кулууппут кэтэх аанынан көҥү анньан киирдилэр. Кинилэр, халааҥкы оһоххо уонна эркиҥҥэ кыбылла-кыбылла, үөһэ сценаҕа ытыннылар. Дьокуускайтан кэлбит ыалдьыттартан ураты улууспут салайааччылара бааллар. Климент биһикки бэйэбит дьоммутугар кыһаммаппыт. Кыараҕас баҕайы миэстэҕэ бэйэлэрэ сыгынньахтаннылар. Мин Амма Аччыгыйын таҥаһын сыгынньахтыахпын баҕарабын да, Клименим уһуна бөҕө, кинини бүөлээн иннибэр турар. Мин тула үөмэхтэһэ сатаан баран, уолум үрдүнэн өрө ыстана Николай Егорович чөрөөх бэргэһэтин төбөтүттэн туура тардан ылаат, көхөҕө иилэ быраҕан кэбистим. Күндү ыалдьыты көрсөн көмөлөстөҕүм ол.
Николай Егорович ити буобура бэргэһэтин кэлин хойукка диэри кэтэр этэ. Ону көрдөхпүнэ, мин үөрэ түһэрим: «Оо, оҕонньорбун кытта аан бастаан билиһиннэрбит бэртээхэй бэргэһэ, дорообо!» – диирим. Онтон сиэттэрэн оччотооҕу таҥаһы хайдах сыгынньахтаабыппыт туһунан ахтыһа-ахтыһа, күлсүү буолара.
Ити кэнниттэн уон сыл ааһаатын Амма Аччыгыйын кытта бииргэ үлэлиир буолан хааллым ээ.
«Бэлэм буолга» кэлэн баран, Амма Аччыгыйын кытта маҥнайгы кэпсэтиибин хаһан да умнубаппын. Кэлин кэлэрбэр кини уоппускатыттан саҥа тахсыбытын кэпсээбиттэрэ. Ол гынан баран, тоҕо эрэ үс-түөрт күн үлэтигэр суох этэ. Бука, туох эрэ наадаҕа сылдьыбыт буолуохтаах. Испэр кини үлэтигэр кэлэрин кэтэһэбин. Көрүөхпүн, саҥатын истиэхпин наһаа баҕарабын. Эмиэ да толлобун.
Онтон дьэ кэллэ. Мин долгуйуу бөҕө. Үлэлиир хонтуорабыт кыракый дьиэ. Онон ыал курдукпут. Үлэһиттэрбит да аҕыйахтар. Миигин Николай Егоровичка билиһиннэрдилэр.
– Ээ, Бүлүүттэн кэллим диигин дуу? Бүлүүлэр үтүө дьон буоллахтара дии. Чэ, үчүгэй. Туох дьонноох-сэргэлээх киһигиний? – диэн токкоолоон ыйыталаста.
Кэргэннээхпин уонна сотору оскуолаҕа киирэр уол оҕолоохпун истэн, Николай Егорович миигин хайҕаата. «Ийэлээхпин, кинини соҕотох хаалларбакка, бэйэбитин кытта илдьэ кэллибит», – диэбиппэр: «Ол ийэҥ барахсаны, тулаайах киһини, сир-халлаан икки ардыгар бырахпакка, илдьэ сылдьарыҥ үтүө киһи быһыыта. Маладьыас!» – диэн миигин үөртэ.
Николай Егоровиһы кытта бастакы кэпсэппит күммэр дьиэбэр үөрэн-көтөн тиийэн, суруйааччылары кытта сэһэргэспиппин ийэлээх кэргэммэр кэпсээбитим. Онуоха ийэм барахсан астына үөрэн, сирэйдиин-харахтыын сырдаабытын билиҥҥэ диэри өйдүүбүн...
...Николай Егорович биһиэхэ, бииргэ үлэлиир доҕотторугар уонна хаһыат ааҕааччыларыгар даҕаны, хаһыат сирэйигэр маннык дьон буолуҥ, итинник олоруҥ диэн сүбэ биэрбэккэ, бэйэтин үтүө холобурунан, билиитинэн-көрүүтүнэн биһигини үөрэтэрэ.
Амма Аччыгыйын кытта отучча сыл биир хоско олорон үлэлээбит, кини кэрэ кэпсээннэрин истибит, үтүөкэннээх сүбэтин-аматын ылбыт, дьиэтигэр-уотугар, булка-алка сылдьыбыт уһулуччу дьоллоохпун. Ити уһун сыллар усталарыгар иккиэн литература салаатыгар үлэлээбиппит. Оҕолор, улахан да дьон айымньыларын, суруктарын көрөн хаһыакка таһаарарбыт. Кыра да, улахан да ааптардар айымньыларыгар Николай Егорович биир тэҥ кытаанах ирдэбиллээҕэ. «Саҥа суруйар киһи» эбэтэр «оҕо айымньыта» диэн мөлтөх тыллаах-өстөөх табыллыбатах хоһоону, кэпсээни бэчээттиир сыыһа. Эбэтэр наһаа көннөрөн, тылын-өһүн олус тупсарар эмиэ сатаммат. Итинниккэ үөрэнэн хаалбыт ааптар кэлин тылы сатаан туттубат, ону улахаҥҥа уурбат буолан хаалар», – диирэ.
Оттон биһиги, редакция үлэһиттэрэ, бэрийэн таһаарбыт хаһыаппыт нүөмэрдэрин ырытар мунньахтарбытыгар сыыһа-халты этиилэри, тыллары туттарбытын элбэхтик тутуһара. Кини этии тутулун (стилистиканы) уонна тыллар суолталарын бутуйууну таба көрөн сүбэлиирэ. Биһиги өрүү «ол эрээри» уонна «ол эрэн», «оттон» уонна «онтон» диэн тыллары этиигэ сыыһа туттарбытын өйдөтөрө. Кини сорох хаһыаттарга сыыһа өйдөбүлү биэрэр этиилэри үгүстүк тутталларын холобурдуура. «Күндү Саха сирин олохтоохторо!» диэн суруйаллар. Саха сирэ күндү дуу, олохтоохторо күндүлэр дуу? Олохтоохтору күндү диэри Саха сирин күндүргэппиттэр буолбат дуо? – диирэ. Этиигэ «сыыс» тыллары туттары сөбүлээбэт этэ.
Кими эрэ кытта сылдьыы туһунан билиитинэн-көрүүтүнэн эйигиннээҕэр үрдүк таһымнаах киһилиин сылдьыбыт буоллаххына, «сылдьыспытым» диигин. Иккиэн биир таһымнаах буоллаххытына, «сылдьыбыппыт» диэн буолар.
Итинник өйдөтөрө кини биһиэхэ… Ити эрэ буолуо дуо, баһаам буоллаҕа дии тыл суолтатын быһаарбыта.
Биһиги, редакция үлэһиттэрэ, Николай Егоровиһы кытта үлэҕэ да буоллун, сынньалаҥҥа да буоллун, булка-алка да буоллун бииргэ атаарбыт кэрэ кэмнэрбит барылара күндүлэр, олохпут устатыгар умнуллубаттар. Ол да буоллар, олортон саамай кэрэхсиирбит күнүскү чэйбит буолара. Күнүскү чэйгэ бары кэриэтэ хааларбыт. Дьэ, онно истэрбит Николай Егорович дьикти сэһэннэрин, өйү-санааны кэҥэтэр, ардыгар күллэрэр-үөрдэр кэпсэтиилэрин.
Эбиэппитигэр нуучча улуу суруйааччыларын олохторуттан интеллектуальнай сэһэргэһии эмиэ буолара. Ол быыһыгар бэйэбит омукпут биллиилээх да, биллибэт да дьонун тустарынан ахтыһарбыт. Ордук Л.Н. Толстой уонна кинини кытта чугас сылдьар дьон сыһыаннаһыыларын тустарынан дьиктилээхэй сэһэннэри истэрбит. Истэрбит Софья Андреевна Толстая дневниктэриттэн, Горькай, Ленин, Крупская, Тургенев, Сергей Есенин уонна да атыттар олохторуттан.
Ардыгар күнүскү аһылыкпытыгар олордохпутуна, Николай Егорович бэйэбит үлэһиттэрбит майгыларыгар сөп түбэһиннэрэн уус-уран айымньы дуу, эбэтэр былыргы ыраахтааҕы эргимтэтин дуу испэктээкил курдук оҥорон «оонньоторо».
Николай Егорович редакцияҕа үлэлиир сылларыгар эҥин бэйэлээх мааны ыалдьыттар саха улуу киһитин, Амма Аччыгыйын, кытта кэпсэтэ түһэн ааһаары, элбэхтик сылдьаллара. Биһиги кинилэр тылларын-өстөрүн истэн дьоллонорбут. Саха биллиилээх дьонноруттан ураты, соҕурууттан кэлбит улахан суруйааччылар ыалдьыттыыллара. Сайын аайы ыһыахтыыбыт. Онно бэйэбит аймахтарбытыттан, доҕотторбутуттан ураты соҕуруу дойдуттан ыалдьыттардаах буолар этибит. Дьэ, онно буолар этэ үөрүү-көтүү, көр-нар.
Николай Егорович саха суруйааччыларыттан Күннүк Уурастыыраптыын, Савва Тарасовтыын, Семен, Софрон Даниловтардыын, Болот Боотурдуун уо.д.а. кытта истиҥник сыһыаннаһара. Кинилэртэн олус истиҥник Күннүк Уурастыыраптыын доҕордоһоро. Көрсүстэхтэринэ, сэһэн-тэппэн бөҕө буолаллара, булка да бииргэ тапсан сылдьаллара. Күннүк Уурастыырап хаһыаппыт бастакы редактора да буолан, туох баар үөрүүбүтүн-көтүүбүтүн бииргэ үллэстэрэ.
Оҕонньорбут барахсан майгытын, киһиэхэ сыһыанын туһунан элбэҕи өйдөөн-санаан ааһыахха сөп. Оттон күһүн-саас кэллэҕин аайы редакция эр дьонун кытта уонна хайаан да суруйааччы доҕотторун илдьэ, сааскы куска, күһүҥҥү куобахха сылдьарын, аар хара тыатын ыраас салгынынан тыынан сынньана түһэрин сөбүлүүрэ. Кини үгүс булка үлүһүйбэт, кыраҕа да үөрэр-көтөр үтүөкэннээх киһи этэ.
Мин бу кыра-кыра ахтыы лоскуйдарын суруйдум. Отучча сыл биир салааҕа үлэлээбит киһи барытын өйдөөн суруйара буоллар, балачча ахтыы буолуо этэ. Николай Егорович биһиги коллективпытыгар олус сөбүлээн үлэлээбитэ. Ол туһунан бэйэтин этиитэ баар. Ити биирэ. Иккиһинэн, кини оҕо хаһыатыгар үлэлээбитэ, бэйэтин уһулуччулаах өҥөтө буолар.
Саха саарына Амма Аччыгыйын кытта отучча сыл бииргэ үлэлээбит дьоҥҥо, биһиэхэ, үлэлээбит тэрилтэбит кини аатын сүкпүтэ биһиги үөрүүбүт, киэн туттуубут. Үйэбит-сааспыт тухары көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ Амма Аччыгыйын аатын эппитигэр-хааммытыгар иҥэрэн илдьэ сылдьыахпыт! Ытыктыыр, таптыыр кэрэ киһибит аатын иҥэрбит өрөспүүбүлүкэбит Аҕа Баһылыгар махтал буолуохтун!
Россия Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Саха Республикатын култууратын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС, СР бэчээтин, СР үөрэҕириитин туйгуна, Э. Волков аатынан саха суруналыыстыкатын бириэмийэтин лауреата, саха суруналыыстыкатыгар киллэрбит кылаатын иһин бэлиэ хаһаайына Николай Васильев ахтыытыттан
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети