1995 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ национальнай бэлиитикэ боппуруостарыгар судаарыстыбаннай былаас боломуочунай уоргана тэриллибитэ. Бу кэмҥэ национальнай бэлиитикэ концепцията ылыллыбыта. Сүүрбэччэ сыл устата тэрилтэ аата уонна статуһа хаста да уларыйа сырытта эрээри, омуктар сыһыаннаһыыларын тупсарыыга туһуламмыт үлэ хайысхата уларыйбакка, сонун сүүрээнинэн байытыллан, ис хоһооно кэҥээн иһэр.
Бу сыллар тухары Саха сиригэр национальнай бэлиитэкэни олоххо киллэрэр региональнай уорганынан СӨ Норуоттар дьыалаларын департамена үлэлээн кэллэ. Соторутааҕыта бу тэрилтэ статуһа уларыйан, “СӨ Национальнай бэлиитикэҕэ судаарыстыбаннай кэмитиэтэ” диэн ааттанна.
Бүгүн биһиги Саха сирин Судаарыстыбаннаһын күнүн көрсө кэмитиэт салайааччыта Алексей СЕРГУЧЕВУ кытта сэһэргэһэбит.
-- Саха сирэ былыр былыргыттан норуоттар доҕордоһууларын түөлбэтинэн биллэр. Биллэн турар, аныгы үйэ сайдыыта омуктар сыһыаннаһыыларыгар эмиэ дьайара чахчы. Департамент судаарыстыбаннай кэмитиэккэ тиийэ үрдүк статустаныыта – билиҥҥи кэм ирдэбилэ буоллаҕа?
-- Уһук Илин уокурук Российскай Федерация биир стратегическай сайдыылаах регионун быһыытынан биллэр. Онон национальнай бэлиитикэ сайдыытын таһыма кэм тэтимигэр эмиэ эппиэттэһиэхтээх. Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ тас дойдулартан инвестициялары тардыы, үлэ ырыынагар өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн исписэлиистэр кэлиилэрэ, норуоттар икки ардыдарыгар өйдөһүү, араас омук хатыламмат төрүт култууратын уонна тылын сайыннарыы – бу барыта бүгүҥҥү олох хаамыытын кытта ыкса сибээстээх.
Бу сүүрбэччэ сыллар тухары биһиги тэрилтэбит кэлэктиибэ омуктар сыһыаннаһыыларын судаарыстыбаннай бэлиитикэтин олоххо киллэриигэ туһуламмыт соруктары чиэстээхтик толорон кэллэ. Онон тэрилтэбит статуһа уларыйыыта – ыытыллан кэлбит үлэ түмүгэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэбит инники кэскилин сайдыытын торумнааһыҥҥа ыытыллар үлэ суолтатын үрдэтии.
-- Судаарыстыбаннай кэмитиэт статустаах тэрилтэ үлэтэ-хамнаһа департамент саҕаттан ыыта олорор үлэҕитин кытта ыкса сибээстээх буоллаҕа.
-- Кэмитиэт национальнай бэлиитикэни кытта сибээстээх экэнэмиичэскэй уонна социальнай салаалар үлэлэрин сүрүннүөҕэ, экстремизм дьайыыларын бопсор үлэни күүһүрдүөҕэ. Ситэриилээх былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнарыгар судаарыстыбаннай национальнай бэлиитикэни олоххо киллэриигэ методическай көмөнү оҥоруохпут. Маны таһынан, кэмитиэт аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар түөлбэлээн олорор сирдэригэр этнологическай экспертиза оҥорорун таһынан, бу маннык саҥа тэриллэр территориялар үлэлэрин сүрүннүөҕэ уонна анал реестр оҥоруоҕа.
-- Алексей Егорович, өрөспүүбүлүкэҕэ национальнай бэлиитикэ олоххо киирэригэр араас омуктар уопсастыбаннай тэриллиилэрэ, түмсүүлэрэ бэрт улахан оруоллаахтарын туһунан эн улахан тэрээһиннэргэ өрүү бэлиэтиигин. Судаарыстыбаннай статустаах кэмитиэт, биллэн турар, маннык уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ тирэҕирэрэ чахчы буоллаҕа?
-- Саха сирин норуоттарын киэн туттуулара, кырдьык да – уопсастыбаннай тэрилтэлэр, общиналар, түмсүүлэр. Ааспыт сыллар 80-с сылларыттан ыла тэриллэн үлэлиир тэрилтэлэри тэҥэ күн бүгүҥҥэ диэри тэриллэ турар уопсастыбаннай түмсүүлэри барыларын аахтахха, өрөспүүбүлүкэбитигэр уопсайа 70-ча национальнай-култуурунай уопсастыбаннай тэрилтэ баар. Бу -- биһиги тирэхпит. Түмсүүлэр өрөспүүбүлүкэбитигэр түөлбэлээн олорор омуктары бииргэ түмэллэр, хас биирдии норуот тылын, култууратын, абыычайын, үгэстэрин сайыннарарга бэрт дириҥ ис хоһоонноох үлэни ыыталлар.
-- Судаарыстыбаннай национальнай бэлиитикэни олоххо киллэриигэ норуоттар итэҕэллэрин учуоттааһын эмиэ улахан оруоллаах.
-- Оннук. Бу хайысхаҕа кэмитиэт анаан үлэлэһэр соруктаах. Саха сиригэр бүгүҥҥү туругунан 140 итэҕэл тэрилтэтэ регистрациялаах. Ол иһигэр сахалар ”Аар Айыы итэҕэллэрэ” диэн тэрилтэ кытта баар. Ситэриилээх былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнара уопсастыбаннай уонна гражданскай инициативалаах социальнай бырайыактары, өрөспүүбүлүкэбитигэр баар христианнар, мусульманнар, буддистар уонна да атын итэҕэли тутуһар социальнай-религиознай тэрилтэлэр бииргэ үлэлээһиннэрин өрүү өйүүллэр.
-- Саха сиригэр олорор норуоттар ассамблея курдук суолталаах бөдөҥ уопсастыбаннай тэрилтэлээхтэрэ – Арассыыйа регионнарыгар холобур буолар буолуохтаах?
-- 1997 сыллаахха тэриллибит “СӨ Норуоттарын ассамблеята” уопсастыбаннай тэрилтэ састаабыгар бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэ бары национальнай түмсүүлэрэ, общиналара киирсэллэр. Бу норуоттары сомоҕолоһууга түмэр ааттаах-суоллаах, суолталаах үлэни ыытар киэн туттар тэрилтэбит. Норуоттар ассамблеяларын көҕүлээһининэн правовой, научнай уонна иһитиннэрэр-биллэрэр суолталаах ис хоһоонноох государственнай национальнай бэлиитикэ концепцията оҥоһуллубута. Бу докумуон Российскай Федерацияҕа оҥоһуллар концепцияҕа төрүөтүнэн буолбута.
Ассамблея тэриллиэҕиттэн ыла былаас уорганнара, национальнай-култуурунай түмсүүлэр, казактар түмсүүлэрэ, итэҕэл уонна религия уопсастыбаннай түмсүүлэрэ кыттыылаах 4 форум буолла.
-- Арассыыйа атын регионнарыгар тэҥнээтэххэ, тыйыс усулуобуйалаах дойдуга олорор Саха сиригэр олорор норуоттар хоту сир олохтоохторун быһыытынан, омугуттан тутулуга суох, сомоҕолоһууларынан, бэйэ-бэйэни өйдөһөллөрүнэн уратылар дииллэр. Маныаха анаан кэтээн көрүүнү ыытар тэрилтэ сыыппара хараҕынан тугу холобурдуон сөбүй?
-- РАН социология Института дойду үрдүнэн ыыппыт чинчийиитин түмүгүнэн, Арассыыйа субъектара араас омук дьоно бэйэ-бэйэлэрин чугастык ылыныыларыгар 27% -ны көрдөрбүт буоллахтарына, Саха сирин олохтоохторо 40% Арассыыйа гражданнарын кытта чугаһын, биир тыыннааҕын ыйбыт. Арассыыйаны төрөөбүт дойдутун курдук, таптал, убаастабыл киэн туттуу курдук Саха сирин олохтооҕун 70%-на ылыммыт. Бу дойдуга үрдүк көрдөрүүлэртэн биирдэстэрэ.
... Бу күннэргэ СӨ Национальнай бэлиитикэҕэ судаарыстыбаннай кэмитиэтэ тэрилтэтин балаһыанньатын ылынар суолталаах докумуону оҥорон түмүктээн эрэр. Онон сотору кэминэн бу тэрилтэ үлэтин ис хоһоонун туһунан сиһилии сырдатыахпыт
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети