Мария Алексеевна 1935 сыллаахха бэс ыйын 15 күнүгэр Хатылы нэһилиэгэр орто бааһынай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Оччотооҕу аас-туор, сэрии сылларыгар ыарахан үлэттэн туора турбакка, улахан дьоннуун тэҥҥэ үлэлээн-хамсаан оҕо сааһа ааспыта. Аҕата Алексей Николаевич салайар үлэҕэ үлэлиир буолан, Хатылыга, Одьулууҥҥа, кэлин Чурапчыга көһө сылдьан олорбуттара.
Мария Алексеевна 1961 сыллаахха Саха госуниверситетын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Кини 32 сыл устата учууталлаабыт кэмнэригэр уопсайа биэс выпуһу салайан, олох киэҥ аартыгар үктэннэрбит. Үөрэппит ыччаттарыттан билигин сорохторо республика улахан тэрилтэлэрин салайааччылара, тутаах үлэһиттэрэ буолан, таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьалларыттан кырдьаҕас учуутал үөрэр. Кинилэр ортолоругар Республикабыт Ил Дархана Егор Борисов, Россия социальнай харыстабылын үтүөлээх үлэһитэ Альбина Поисеева о.д.а ааттарынан киэн туттар. Кини Мындаҕаайыга уонна Чурапчы орто оскуолатыгар химия уонна биология учууталынан үлэлээбит кэмнэригэр үөрэнээччилэр республикатааҕы уонна Россиятааҕы араас таһымнаах куонкурустарга, олимпиадаларга, быыстапкаларга мэлдьи ситиһиилээхтик кыттан, бириистээх миэстэлэргэ тиксэллэрэ, оскуолаларын, улуустарын аатын киэҥник ааттаталлара.
Мария Алексеевна айылҕаны кытта ыкса алтыһар, Ийэ айылҕатын, тулалыыр эйгэтин харыстыыр киһи хаһан баҕарар амарах санаалаах, уйан дууһалаах үтүөкэн киһи буолар диэн санаанан салайтаран, оҕону иитиигэ ити хайысхаҕа болҕомтотун ордук ууран туран үлэлээбитэ. Элбэхтэн аҕыйаҕы бэлиэтээтэххэ, эдэр натуралистар оскуолаларын 10 сыл устата салайан үлэлэппит кэмигэр улуустааҕы биология олимпиадатыгар үөрэнээччилэрэ өрүү бастакы миэстэни ылаллара. Лесничество куруһуогар дьарыктаабыт оҕолоро республикатааҕы уонна Россиятааҕы куонкурустарга бириистээх миэстэлэргэ тикситэлээбит түгэннээхтэр. Ону сэргэ, Мария Алексеевна химия уонна биология учууталларын улуустааҕы методическай холбоһугун ситиһиилээхтик салайан үлэлэппитин “Методист учуутал” диэн анал бэлиэтэ туоһулуур. Ити кэмнэргэ “Эдэр учууталлар оскуолалларын” наставнигынан эмиэ бэрт таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.
«Дьоҕурдаах киһи барытыгар дэгиттэр» дииллэринии, Мария Алексеевна биллэр-көстөр уран тарбахтаах иистэнньэҥ, быысапкаһыт бэрдэ. Улуус уонна республика араас таһымнаах быыстапкаларыгар сахалыы чаппараахтара үрдүк сыанабылы ылаллар. Кини маны сэргэ уус-уран самодеятельность актыыбынай чилиэнэ. Көмүс куоластаах ырыаһыт. Кинини утумнаан, оҕолоро, сиэннэрэ ырыа уонна музыка эйгэтигэр дьоҕурдаахтар. Үлэлии сылдьыбыт кэмнэригэр, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан да баран, общественнай үлэҕэ-хамнаска көхтөөхтүк кыттар. Мария Алексеевна билигин 80 сааһыгар үктэннэр, “Көмүлүөк” диэн бэтэрээннэр кулууптарын биир актыыбынай чилиэнэ. «Бүргэһи хааһахха хаайбаккын» дииллэринии, Мария Алексеевна айымньылаах үлэтин өссө сиэрин ситэрэн, кэлиҥҥи сылларга хоһоон, алгыс суруйуутугар холонор. Чугас дьонун, аймахтарын дьоро киэһэлэригэр ыҥырыыга сылдьар алгысчыт.
Итиннэ ситэрэн билиһиннэрдэххэ, сэрии сылларыгар оонньооботох оҕо сааһын сиһилии сырдатар кинигэни таһаартарда. Манна алгыстара уонна хоһоонноро эмиэ түмүллэн киллэриллибит. Билигин хас да кинигэлээх. Бу күннэргэ олоҕун аргыһын, биэс оҕотун амарах аҕатын Борис Гаврильевич Тытыгынаев сырдык аатын үйэтитэр кинигэни таһаартараары үлэ үгэнигэр сылдьар. Кэргэниниин Борис Гаврильевичтыын ыал буолан, 39 сыл бииргэ олорон, оҕолорун атахтарыгар туруордулар. Оҕолоро билигин олохторун суолун бигэтик булунан, үлэлии- хамсыы сылдьаллар. Ийэ, аҕа буолар дьолу бэлэхтээбит бастакы оҕолоро –СР үтүөлээх артыыһын Екатерина Егорованы билбэт киһи диэн бука суоҕа буолуо. Кэргэниниин Алексей Егоровтыындьон-сэргэ сүгүрүйэр ырыаһыттара. Улахан сиэннэрэ Алексей Егоров-- СР култууратын туйгуна, эстрада театрын салайааччыта. Иккис сиэнАндрей Алексеевич - “Cтерх” региональнай страховкалыыр хампаанньа отделын начальнигын солбуйааччы. Оттон Тытыгынаевтар иккис кыыстараАнтонина Борисовна ВинокуроваСР региональнай энергетическэй хамыыһыйатын сыана политикатыгар Государственнай кэмитиэтин председателинэн үлэлиир, РФ бочуоттаах үлэһитэ. Улахан уоллараГаврил Борисович Тытыгынаев-- Дьокуускай 21-с нүөмэрдээх оскуола дириэктэри информатизация хайысхатыгар солбуйааччы, ССРС спордун маастара,кик-боксиҥҥа ССРС чемпиона. Иккис уолИннокентий Борисович Олоҥхо театрын музыкальнай чааска сэбиэдиссэйинэн үлэлиир, СР култууратын туйгуна,талааннаах музыкант, аранжировщик, звукорежиссер. Оттон саамай кыра кыыстарын Александра Алексееваны-Кулуһуну улахан ырыаһыт,мелодист быһыытынан эмиэ үгүс дьон билэр. “Айыы сыдьаайа” оҕо ырыа ансаамбылын салайааччытынан үлэлиир.
Тытыгынаевтар ийэлэрэ Мария Алексеевна оҕолоро бука бары айылҕаттан музыка, ырыа эйгэтигэр олус дьоҕурдаахтарын бэлиэтиир. Кэргэнэ Борис Гаврильевич идэтинэн бэтэринээр-быраас этэ. «Төһө да кэлиилээх-барыылаах, түбүктээх үлэҕэ сырыттар, оҕолорун иитиһиигэ хаһан баҕарар болҕомтотун уурара. Дьиэ кэргэнинэн кинигэни ааҕары ирдиирэ. Оҕолорбут оскуола кинигэтин барытын ааҕан бүтэрэн, улуустааҕы киин библиотека кинигэлэрин уларсыһа сылдьан ааҕаллара. Элбэх сурунаалга, хаһыакка сурутарбыт. Ол, биллэн туран, олохторун суолун булуналларыгар элбэҕи көмөлөстөҕө,» - диэн санаатын үллэстэр. Ону тэҥэ, оҕону үлэҕэ үөрэтии, айылҕалыын алтыһыннарыы киһи киһитэ буолан тахсалларыгар улахан оруоллааҕын этэр. Онон Тытыгынаевтар дьиэ кэргэн оҕону иитиигэ уонна тус олохторунан үгүстэргэ үтүө холобур буолар ыаллар. Биэс оҕо күн-күбэй ийэтэ, 12 сиэн, 6 хос сиэн тапталлаах эбээтэ Мария Алексеевна Сидорова күн бүгүн дьиэ кэргэн эргийэр киинэ буолан, олохтон дуоһуйууну ылан, өссө да үлэ-хамнас үгэнигэр сылдьар.
Кини үүнэр көлүөнэни иитиигэ-үөрэтиигэ, өр сыллаах сыралаах үлэтэ үрдүктүк сыаналанан, “Учууталлар учууталлара”, «Гражданскай килбиэн» бэлиэлэринэн наҕараадаламмыта. Маны тэҥэ, РСФСР Үөрэҕин министиэристибэтиттэн уонна СР туһааннаах салалталарыттан элбэх бочуотунай грамоталардаах. Оттон бу күннэргэ ыытыллыбыт республикатааҕы Олоҥхо ыһыаҕын көрсө, итиэннэ үбүлүөйдээх 80 сааһынан нэһилиэк баһылыга С.А. Саргыдаев М.А. Сидороваҕа «Чурапчы нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо» бэлиэни үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарда. Кырдьаҕас учуутал маннык наҕарааданы соһуччу туппутуттан үөрүүтэ муҥура суох. Ыһыахха сылдьан баран олус астыммытын бэлиэтиир: «Дойдум дьоно Улуу Олоҥхобут ыһыаҕын дьон-сэргэ санаатыгар умнуллубаттыы хаалар гына үрдүк таһымҥа тэрийдигит. Түмсүүлээххитин көрдөрдүгүт. Үлэ-хамнас бөҕө ыытыллыбыт, ол тута харахха быраҕыллар. Былыр Маҕаайы алааһыгар ат сүүрдүүтэ эрэ ыытыллара. Оччотооҕуга алаас ортотугар биир тырыбына чороллон турара. Оттон билигин алааспыт барахсан элбэх саҥа тутууларынан киэркэйбитин көрөн наһаа астынным. Дойдубар кэллэҕим ахсын улууспут киинэ биллэ тупсан иһэр. Үгүс саҥаттан саҥа тутуулар дьэндэһэллэр, сибэкки, мас араас көрүҥэ олордуллан, Чурапчым күөҕүнэн чэлгийэр. Анал үөрэх кыһалара аһыллан, тыа сиригэр ыччат олохсуйар,нэһилиэнньэ ахсаана эбиллэр. Сынньалаҥҥа анаммыт объектар тутулланнар, оҕо-ыччат сынньанарыгар, бириэмэтин туһалаахтык атаарарыгар усулуобуйа толору тэриллибит».
Мария Алексеевна бу олорон кэлбит олоҕор бииртэн кэмсинэрин билинэр: 20-30 сыл арыый эрдэ төрөөбүт эбиппин диэн. «Билиҥҥи кэмҥэ ыччат үүнэригэр-сайдарыгар, талбыт идэтин баһылаан үлэлииригэр-хамсыырыгар, олоҕун оҥосторугар бары барыта баар. Онон ыччаттарбар туһаайан этиэм этэ: туохтан да иҥнэн-толлон турбакка үлүмнэһэ үлэлээҥ-хамсааҥ. Олоххут уйгута-бэйэҕит кыаххытыгар. Дойдум дьоно, самаан сайынынан, Үрүҥ Тунах ыһыахтарынан! Быйаҥнаах сайын буоллун, сир аһа өлгөмнүк үүннүн, ынаххыт, сылгыгыт дэлэйдин, дьиэ кэргэҥҥитигэр байылыат нус-хас олоҕу!» - диэн алгыстаах баҕа санаатын тириэртэ.
Комментарии
Авторизация на сайте через социальные сети