Ирбэт тоҥҥо сүүнэ собуоту тутуу элбэх үөрүйэҕи, сатабылы эрэйэрин уонна эппиэтинэстээҕин өйдүүбүт

Көрсүһүүгэ тойон Балендра Кумар собуот бырайыага хайдах буолуохтааҕын туһунан маннык кэпсээтэ:

– Бырайыакка айылҕа гааһа туһаныллар, уматык (топливо) быһыытынан сүрүн оруолу ылар. Карбамиды оҥорон таһаарыыга сүрүн сырье буолар. Сылга ортотунан 1,7 мөл. тонна уоҕурдууну оҥорор кыамталаах собуот тутуллуохтаах.

Собуокка 200 гектар иэннээх сир наада. Сууккаҕа 3,10 мөл. кубометр гаас уонна 28 тыһ. кубометр уу туһаныллыаҕа. Итини тэҥэ 40 мегабаттаах электроэнергия наада. Собуоту модульнай бириинсибинэн тутуохпут, кыамтатын кэлин төһө баҕарар улаатыннарыахпытын сөп.

Собуоту тутууга 1,4 млрд доллар туттуллуоҕа. Барыта этэҥҥэ бардаҕына, 2017 сылга тутууну саҕалаан, 2021 сылга түмүктүөхпүт.

Бырайыагы олоххо киллэриэх иннинэ сокуон быһыытынан собуот тулалыыр эйгэҕэ төһө буортулааҕа үчүгэйдик бэрэбиэркэлэниэҕэ. Бу аан дойдутааҕы конвенцияҕа, Россия уонна Саха сирин сокуоннарыгар олоҕуран ыытыллыаҕа. Биһиги тулалыыр эйгэҕэ буортута суох собуоту тутан үлэҕэ киллэриэхтээхпит.

Санатар буоллахха, бырайыагы олоххо киллэрэргэ СӨ Бырабыыталыстыбатын көмөтө хайаан даҕаны наада. Тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэҕэ собуоту тутарга уонна собуот үлэтигэр наадалаах бары инфраструктура барыта баар.

Кэлиҥҥи кэмҥэ карбамиды туһаныы аан дойду үрдүнэн улаатта. Өссө улаатара сабаҕаланар.

«РТ-Глобальные Ресурсы» ХЭТ бырайыактары кытары үлэлиир управлениетын генеральнай дириэктэрэ Игорь Демидов:

– «РТ-Глобальные Ресурсы» ХЭТ бырайыак сүрүн инвесторынан буолар. Собуоту тутууга аан дойду таһымнаах бэдэрээтчиттэр элбэхтэр. Сүүскэ тиийэр химическэй собуоту тутан үлэҕэ киллэрбиттэрэ. Кинилэр Россияҕа бэрэстэбиитэллээхтэр.

Ирбэт тоҥҥо сүүнэ собуоту тутуу элбэх үөрүйэҕи, сатабылы эрэйэрин уонна эппиэтинэстээҕин өйдүүбүт. Бу өттүгэр геологическай чинчийиини күүскэ ыытыахпытын наада.

 Собуоту сөбө суох сиргэ тутан эрэллэр

 РНА Сибиирдээҕи салаатын ирбэт тоҥноох зона биологическай проблемаларын үөрэтэр институт дириэктэрин наукаҕа солбуйааччы, СӨ наукатын үтүөлээх деятелэ, биологическай наука доктора Роман Десяткин:

– Саха сирэ сырье эрэ биэрэр регион таһымыттан тахса сатыырын өйөөн туран, кэккэ маннык этиилэрдээхпин.

Ирбэт тоҥноох сири үөрэтэр исписэлиис буоларым быһыытынан, химическэй собуот турар сирэ сөбө суохтук талыллыбыт диибин. Ити баараҕай тутуу Өлүөнэ өрүс Бэстээх диэн ааттанар кумах мырааныгар (терраса) туруохтаах. Ити мыраан кумаҕа ирбэт тоҥунан хам ылларан турар эрээри, улаханнык хамсаабыт курдук. Климат уларыйыытынан ити мырааҥҥа уларыйыы тахсан эрэр, ол сир уйугун олус мөлтөтөр.

Кэлиҥҥи сүүс сыл устата аан дойду орто температурата 0,85°С үрдээбит буоллаҕына, Саха сирин киин өттө 3,3°С сылыйбыт. Климат уларыйыытын араас моделлара көрдөрөллөрүнэн, сылыйыы бу үйэ бүтүөр диэри барар. Уларыйыы түмүгэр ирбэт тоҥноох зонаҕа сир сыллата ирэр араҥата улаатан иһэр. Итини атыннык «суффозия» дииллэр. Кэнники 10-20 сылга «суффозия» күүһүрбүтүн түмүгэр Бэстээх мыраанын үрдүгэр үгүс дьөлө түһүү, аппалар үөскээн эрэллэр.

Бу уларыйыыны тимир суол даамбата өссө түргэтэтэн эрэр: быһыт оруолун толорон, илин сытар үрдүк сирдэртэн түһэр ууну мунньан, үгүс маардары, дьоҕус күөллэри үөскэтэн эрэр. Ити даамба аннынан быыһылыыр түбэлтэтигэр, Бэстээх мыраанын кумаҕа суураллыыта өссө күүһүрүө.

Онон бу тутууну арыый соҕуруулуу-арҕаа көһөрөн, кембрий таас олбохтоох сиргэ тутуохха наада. Ити быһа барыллаан, «Олень» диэн станция буолуон сөп. Итиннэ тимир суол, Нерюнгриттан кэлэр уот ситимэ бааллар. Арай, гаас ситимин эрэ тиэрдиэххэ наада. Бу кыаллар кыахтаах.

 Сайдыыны харгыстыыр наадата суох

 «ОДьКХ реформатын иһин» өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай хамсааһын бэрэссэдээтэлэ Алексей Петров:

– Мэҥэ-Хаҥаласка химическэй собуоту тутуу тула уопсастыбаннас кыттыылаах дьүүллэһии күүскэ бара турар. Бары экология өттүгэр куттала улахан буолуо диэн санааны тутуһаллар.

Дьиҥэр, экологияҕа адьас куттала суох, букатын ыраас оҥорон таһаарыы суоҕа буолуо. Бары син биир туох эмэ буортулаахтар. Саамай сүрүнэ, бырайыактааччылар собуот буортуну оҥорор дьайыытын төһө кыалларынан кыччатарга дьулуһуохтаахтар.

Манна биири өйдүөххэ наада. Бу собуот промышленность биир сүрүн төһүү салаата буолар. Ол курдук, үрдүктүк сыаналанар минеральнай, углеводороднай бородууксуйаны оҥорор. Оҥорон таһаарар көрүҥэ олус элбэх: аммиак, фенол, карбамид, керамика, оҕуруот уоҕурдуута, полимердар, полиэтиленнар, эмп-томп препараттара, косметика, кислоталар.

Онон, мин санаабар, сайдыыны харгыстыыр наадата суох. Саха сирэ бигэ туруктаах буоларыгар бу саҥа саҕалааһын улахан төһүү күүһүнэн буолара саарбаҕа суох.

 Оттон биһиги утары этэ олорорбут хайдаҕый?

2012 сыллаахха Хабаровскай куоракка ыытыллыбыт Уһук Илиҥҥи экономическай форумҥа омук дойдуларыттан инвестицияны тардарга киэҥ кэпсэтии буолбутугар сылдьыбытым. Онно омук дойдутун хампаанньатын бэрэстэбиитэлэ Уһук Илиҥҥи уокурук салалтатыгар туһаайан «Бастакы уочарат эһиги сиргит баайын баһылааҥ, туһаҕа таһаарыҥ, ол эрэ кэнниттэн, дьэ, оҥорон таһаарарга дьулуһуҥ», – диэбитэ олуонатык иһиллибитэ. Ис иһигэр киирдэххэ, ити түгэхтээх этии.

Оттон кинилэр өттүлэриттэн туох үлэ ыытыллыахтааҕый диэн ыйытыы үөскүүр. Оччолорго сир баайын атыылаһар сыалтан Россия хайа эрэ бааныгар харчыны эрэ аһарарга бэлэм олороллор этэ.

Форумҥа Уһук Илиҥҥи уокурукка сир баайын переработкалыыр собуоттары тутууга омук инвестордара көмөлөһүөхтээхтэр диэн кэпсэтии барбатаҕа. Тыл быһаҕаһа да быктарыллыбатаҕа. Оттон билигин хайдаҕый? Омук инвестордара бэйэлэринэн оҥорон таһаарыыны тутууга дьулуһан эрэллэр. Кинилэр көмөлөрүнэн биһиэхэ сир баайын переработкалыыр аныгы технологиянан сэбилэммит собуоттар тутуллар кэмнэрэ кэллэ.

РФ бырабыыталыстыбатын анал хамыыһыйата урутаан сайдар территорияларга«Хабаровскай», «Комсомольскай» (Хабаровскай кыраай) уонна «Надеждинскай» (Приморскай кыраай) диэн үс бастакы бырайыактар бигэргэттэ. «Хабаровскай» бырайыакка нанобитуму оҥоруунан дьарыктанар «Bitumina” (Германия) уонна полимердары «уһанар» «Baoli Holdins” (Кытай) хампаанньалар харахтарын хатаабыттар.

Хабаровскай кыраай бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Николай Брусникин: «Хабаровскайдар федеральнай үбү ылар инниттэн күүстээх күрэстэһиини ааһарбытын өйдөөн олоробут», – диэбитэ элбэҕи этэр. Оттон биһиги төһө кыалларынан ону тэйитэ сатыы олорорбут хайдаҕый?