Эбээн-Бытантай кырдьаҕас учуутала оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ мындыр санааларын, сүбэлэрин тиһэн кинигэ оҥордо


Бүгүн ийэ холумтаныттан саҕалаан, оскуола, уопсастыба иннигэр хайдах гынан оҕону бүгүҥҥү тэтимнээх уонна дьалхааннаах үйэҕэ олох очурдарын уйунар кыахтаах, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн, киэҥ билиилээх, киһи быһыытынан үтүө дьону иитэн таһаарыы - национальнай сорук быһыытынан барыбыт иннигэр турда. Кэнники кэмҥэ норуот үйэлэргэ түмүллүбүт сиэрдээх билиилэригэр, итэҕэлигэр, норуот педагогикатыгар тирэҕирии ордук тыа оскуолаларыгар күүһүрдэ. Норуот айылҕаҕа сүгүрүйэр үйэлэр түгэхтэриттэн илдьэ кэлбит сүдү итэҕэлигэр оҕону кыратыттан иитии хайдах эрэ умнулла быһыытыйда. Бу билиилэр сүрдээх дириҥ силистээхтэр: олорор мутуккун кэрдимэ, чыычаах уйатын сүргэйимэ, аһыыр иһиккэр силлээмэ, улаханнык саҥарыма, күөх оту тосто үктээмэ, үүнэн турар мас мутугун тоһутума. Айылҕаҕа сүгүрүйүүнү дириҥник иҥэринэн улааппыт оҕо хаһан да куһаҕаны оҥорбот, сиэрдээх, кэрэ киһи буола улаатар.
Соторутааҕыта Айар дьиэбит саалатыгар Анна Николаевна Чирикова "Күннэри-дьыллары уҥуордаан кэпсэтэбин эһигинниин" диэн кинигэтин сүрэхтэниитэ буолан ааста. Бу кинигэтигэр кырдьаҕас учуутал оҕо сааһын сырдык кэмнэрин, аҕата үгүс саҥата суох батыһыннара сылдьан үлэҕэ, олоххо уһуйарын, кини сиэрдээх билиилэрин, 40 сыл устатата оҕону иитии-үөрэтии эйгэтигэр бэйэтин бу сыллар устата кэтээн көрбүт мындыр санааларын, сүбэлэрин, киһи киһиэхэ сыһыанын, оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ көрүүлэрин, дьиэ кэргэҥҥэ сыһыаны судургу уонна тиийимтиэ тылынан суруйбут. Кини бастаан утаа редакцияҕа бэйэтин суруйууларын аҕаларыгар оҕолорбор, сиэннэрбэр өйдөбүнньүк буолан хааларыгар аҕыйах устуука наада диэн сэмэйдик көрдөспүтэ. Ону мин ааҕан көрөн бараммын эдэр учууталларга, ыал дьоҥҥо, ыччаттарга олус наадалаах, туһалаах көрүүлэрдээх эбиккин, маны киэҥ эйгэҕэ таһаарыахха диэн этии киллэрбиппэр, саараан баран сөбүлэҥин биэрбитэ.
Кырдьаҕас учуутал сиэрдээх билиитэ билиҥҥи олоххо олус туһалаах дии саныыбын:
- Үөрэтэ-үөрэтэ иитии - бу мин үлэм сүрүн сыала-соруга.
- Учуутал оҕоҕо билиини биэриигэ эрэ буолбакка, оҕону сиэр-майгы, духуобунас өттүнэн иитиини, сайыннарыыны инники күөҥҥэ тута сылдьыахтаах. Уруокка да, уруок да кэнниттэн.
-Билигин учуутал үлэтин БКЭ хайдах туттарбытынан уонна үрдүк үөрэххэ киириитинэн көрөн сыаналыыллар. Оттон иитии үлэтин иккис миэстэҕэ анньаллар. Оттон мин санаабар, үөрэнээччи ханнык да үөрэххэ киирбитин иһин, ханнык да идэни талбытын иһин кини бастатан туран КИҺИ быһыытынан хаачыстыбата, кини ыраас суобаһынан, төһө сиэрдээҕинэн, дьон-норуот интэриэһинэн салайтаран олоруута, уопсастыбаҕа туһалаах киһи буолуута сыаналаныахтаах. Боростуой табаһыт, сылгыһыт үлэтигэр бэриниилээх буоллаҕына кини дойдутугар кылаата үөрэҕиттэн тутулуга суох улахан буолуон сөп. Дьонун, норуотун туһугар элбэҕи оҥорбут, чиэһинэйдик олорбут эрэ киһини "Киһи киһитэ этэ" диэн норуокка үрдүктүк ааттыыллар.
-Учуутал үлэтэ диэн олус эппиэтинэстээх уонна билиини оҕоҕо тиэрдэргэ киниэхэ тиийимтиэ ньыманы үйэҥ тухары көрдөөһүн уонна үөрэнии. Биһиги олоҕу арыый урутуу хардыылыахтаахпыт.
- Үөрэнээччигэ эн киһилии сыһыаннаах, сиэрдээх, хатыылаах тылынан хаарыйбакка (оҕо уйулҕата олус чараас), справедливай, эйэҕэс буоллаххына оҕо бэйэтэ эйиэхэ тардыһыа, арыллыа. Үнүгэс күҥҥэ, сырдыкка тардыһарын курдук. Оттон ону таппатаххына оҕо бэйэтин хаатыгар арыллыбакка хаалан хаалар, бэйэтигэр бүгэр.
- Учуутал хараҕа болҕомтолоох, дууһата кыраҕы буолуохтаах. Ордук кылааһынан мөрөйдүүр оҕолоро баар буолааччы, эбэтэр дьиэ кэргэнигэр кыһалҕалаах оҕо олус санаарҕыыр, дууһата муунтуйар. Маннык оҕо хайаан да кылааска бэйэтин миэстэтин буларыгар көмөлөһүөххэ, өйүөххэ, ийэлии сыһыаннаһыахха наада.
Хайдахтаах муударай сүбэлэрий, судургу буолан баран олус дириҥ ис хоһоонноох тылларый? Анна Николевнаҕа үөрэммит оҕолор билигин бэйэлэрэ эбээ, эһээ буола олороннор таптыыр учууталларын умнубаттар, олус истиҥник саныыллар:
- Кини барыбытыгар биир тэҥ сылаастык, ийэлии истиҥник сыһыаннаһар дьиҥнээх учуутал этэ. Ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыт курдук айдааннаах кылааспыт кини илиитигэр киириэҕиттэн чуумпуран, уоскуйан хаалбыппыт. Барытыгар кыттар, түмсүүлээх кылаас буолбуппут...
-Кини биһиги бары таптыыр учууталбыт этэ. Анна Николаевна сатаан оҕо санаатын көтөҕөр, киниэхэ инникигэ эрэл кыымын саҕар, сатамматаҕына ону көннөрөрүгэр кыах биэрэр, көмөлөһөр үтүөкэннээх учуутал этэ...

Үөрэнээччилэрин маннык истиҥ тыллара ханнык да үрдүк наҕараадатааҕар учууталга күндүлэр. Бу дьоро киэһэҕэ олус элбэх истиҥ тыллар, махталлар этилиннилэр, өйдөбүнньүк бэлэхтэр туттарылыннылар. Раиса Дмитриевна уонна Ольга Михайловна учууталга тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн бэлэх ууннулар. Саккырыыр оскуолатын учууталлара, үөрэх салаатын, Оҕо киинин, киин библиотека үлэһиттэрэ, С.Г.Горохова, чугас дьүөгэлэрэ санааларын үллэһиннилэр, эҕэрдэлэрин тиэртилэр.
Анна Николаевна кыракый сиэн дьонноро хоһоон ааҕан добдугуратан долгуттулар. Кэргэнэ Иван Николаевич: "Олорбуппут тухары биирдэ да этиһэн көрбөтөхпүт, өйдүүрүм тухары тэтэрээттэригэр төҥкөйөн баран, уруогар бэлэмнэнэ түүн хойукка диэри олорооччу", - диэн кылгастык кэпсээтэ.
Анна Николаевна дьүөгэлэрэ сахалыы сиэдэрэй таҥастаах кэлэннэр бу дьоро киэһэни сиэрин ситэрэн, туомун толорон биэрдилэр, ырыаларын бэлэх ууннулар. Мустубут дьон кымыстаах, сахалыы лэппиэскэлээх, суораттаах (редакция уонна Х.Н.Мохчогорова бэлэмнээбит) остуолун тула олорон истиҥник сэһэргэстилэр.