Быыстапка бэркэ тэриллэн ыытылынна. Манна маастардар оҥоһуктарын таһынан С.Р.Попов-Сиэдэрэй, Н.Н.Аржаков–Боло Уус, П.Д.Петров, Б.Ф.Неустроев-Мандар Уус биллиилээх кыраайы үөрэтээччи ураты булумньулара турдулар. Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин төрүт культуралар галереяларыгар уонтан тахса күнү быһа эриэккэс быһыылаах малы-салы, тимир оҥоһуктары, таҥаһы-сабы, эркиҥҥэ ыйанар паннолары уонна былыргы чокуур сааттан саҕалаан төрүт былыргы тимир оҥоһугар тиийэ экспоннаттары дьон-сэргэ көрдө-иһиттэ. Биир үтүө күн кыраайы үөрэтээччи, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин, биологическай наука кандидатын, Чурапчы улууһун бочуотунай олохтооҕун Семен Попов-Сиэдэрэй Сэмэнниин атах тэпсэн олорон кэпсэтэр чиэскэ тигистим.

- Семен Романович, кыраайы үөрэтиинэн хаһааҥҥыттан ылата дьарыктанаҕын?

- Мин дьиҥнээхтии Аҕа дойду улуу сэриитэ бүтэрин кытта адьас эдэр сылдьан дьарыгыран саҕалаабытым. Мин аймахтарым, миэхэ чугас олорор дьоннорум бары уус дьоннор этилэр. Мас, тимир уонна муос уустара бааллара. Олору кытта алтыһан, баҕар уонна айылҕам айбытынан да буолуо, уһаныыга тардыһыылаах этим. Тимир уустарыгар оскуолаҕа кэлэ-бара сылдьан, наар онно киирэн, сороҕор сээкэйдэрин тардыалаһан мөҕүллэн, үүрүллэн да турардаахпын. Онон букатын кыра эрдэхпиттэн дьарыктаммытым. Онтон кэлин сэрии кэнниттэн уус көмөлөһөөччүтэ - балтаһыт буолбутум. Ол кэннэ бэйэм уһаныынан дьарыктанан саҕалаабытым. Онтон куоракка 1952 сыллаахха киирэн хаалбытым. Ол да буоллар манна да киирэн баран син-биир тимири сөбүлүүрүм бэрт буолан дьиэбэр-уоппар кыһа туттан, дьиэ туттар тэриллэри оҥорон барбытым. Билигин даҕаны доҕотторбор-атастарбар, ыалларбар дьиэҕэ туттуллар тэриллэри оҥоробун. Уһаммытын алта уонтан тахса сыл буолла даҕаны бэйэбин профессионал курдук санаммаппын. Кэлин адьас бырахтым. Уһанар дьиэбин оҕолорбор биэрбитим даҕаны ону барытын аныгылыы моһуоннаах оҥорон кэбиспиттэрэ. Уһаммыт тэриллэрбин онтон-мантан хомуйаммын, дьэ бу аҕаламмын дьон көрүүтүгэр таһаардым.

- Тимир уустарын, уопсайынан, хайдах бэргэн этиилээн быһаарыа этигиний?

- Тимир уустара – саханы саха оҥорбут дьон. Бу үлүгэрдээх тымныыга, холобур, маһы кэрдэн киллэрэн уот оттон кыһыны туоруугун. Манна барытыгар тимир ууһа суох сатаммаккын. Даҕатан эттэххэ, ойбону алларар тимири уустар оҥорон эмиэ сахалар былыр былыргаттан сүөһүлэрин уулатан, бэйэлэрэ иһэллэригэр уу ылан олордохторо дии. Маны таһынан, тимир оҥоһугунан боппуолдьа хаһаммыт, онно ас хаһаанаммыт уонна күөл мууһун дьөлөммүт балыгынан аһаан-сиэн улааппыт дьон буоллахпыт. Онон, дьэ бу тимир уустара баар буолан киһи-хара буолан кэлбит саха дьоно буолабыт.

- Былыргы сахалар тимир оҥоһуктары ордук хаһаайыстыба ханнык көрүҥэр тутталларай?

- Былыргы саха ыаллара үгүс туттар тэриллэрэ, аһыыр иһиттэрэ-хомуостара барыта тимир уустарыттан тутулуктааҕа. Бу билиҥҥи курдук былыр соҕуруу дойду атыыһыттара биһигини кэлэн хааччыйбат этилэр. Онон сахалар барытын бэйэлэрин кыахтарынан оҥороллоро. Саха ыала сүнньүнэн уус оҥорбут иһиттэрин-хомуостарын туттан олорбута. Уустар буоллаҕына алтан ууһа. көмүс ууһа уонна көннөрү тимир ууһа диэн арахсаллар. Оттон бу Арыылаахпар алтан, көмүс, тимир уустара бааллара. Мин буоллаҕына тимири талбытым. Бу билиҥҥи көрдөрөр экспонаттарбар үксэ барыта тимир оҥоһук, аҕыйах көмүс баар. Хомойуох иһин билигин барыта сүтэн-быраҕыллан ахан эрэр. Ону, холобура, биир ыал туттар тэрилин, иһитин-хомуоһун тимиртэн, алтантан оҥороллоро. Биир эмит соҕурууттан кэлбит фарфор иһит баар буоллаҕына, алдьаннаҕына ону даҕаны бырахпаккалар саха уустара эбии тимиринэн абырахтааннар туттар этилэр буоллаҕа дии. Дьэ онно кытаҕас диэн тимири улахан уустар эрэ тутталлара, туһаналлара. Үстүрүмүөн бөҕөтүн, игиилэрин, өтүйэлэрин, баһымньыларын, сүгэлэрин, тоҥ сири хаһар тэриллэрин саха уустара 1950-c cыллардаахха диэри барытын бэйэлэрэ оҥороллор этэ. Оттон билигин завод, фабрика элбээн, араас оҥоһуктар элбэх ахсаанынан тарҕанар буолбуттарын кэннэ саха уустара барахсаттар былыргы курдук күнү күннээн дьарыгырбаттар. Үксүн көрдөрүүгэ, быыстапкаҕа кыттаары эрэ оҥороллор. Күннээҕи туттар тэриллэри оҥоруулара адьас аҕыйах. Онон, саха тимир уустара симэлийии курдукка киирэн эрэллэр.

- Билиҥҥи туругунан эһиги санааҕытыгар тимир уустара урукку үгэс буолбут ньымалары төһө тутуһа сатыылларый?

- Урукку үгэс буолбут ньымалары билиҥҥи саха уустара син тутуһа сатыыллар. Ол гынан баран сороҕор эбэн-сабан оҥороллор. Холобур, мин ити саха быһаҕын наһаа элбэхтэ оҥорор буолбуттарын бэлиэтээтим. Мин манна биири этиэхпин баҕарабын - саха быһаҕа диэн оһуобай оҥоһук. Ити ханна да суох тэрил, аҥаар өттө төкүнүк соҕус уонна үчүгэйдик сытыылыыргар диэн үөстээх буолар. Ону билигин ити былыргыны үтүгүннэрдибит диэн баллыгырас-иллигирэс гына оҥороллор. Дьиҥинэн ыллахха, оннук буолуох суохтаах. Саха быһаҕын оҥоруутун саамай үчүгэйэ хатарыытыгар сытар. Былыргы уустар сүөһү муоһун хатарыыга кытта тутталлар этэ. Билигин научнайдык быһаардахха углеистая сталь диэн оҥороллор эбит. Ону кытарбыт тимири сүһүөҕүн аалалларын көрөр этим, бэйэм да оннук ньыманы тутта сылдьыбытым. Ону иккитэ-үстэ кытарбыт быһаҕы сотон ыллаххына, онно углерод үөскээн, онтон ол быһаҕын дьэ үчүгэйдик хатар, сытыы буолар. Онтуката эмиэ сытыылааһыҥҥыттан да хатарыытыттан да тутулуктаах. Дьэ ону билигин биһиги доннорбут кэм балайда быһаҕы хатаралларын син кыайар буоллулар. Кэлин Аан дойдуга тахсан эрэллэрэ үөрдэр. Онон билигин даҕаны саха ууһа талааннаах, мин санаабар, арыый атын да таһымҥа буоллар сайда-үүнэ туруо дии саныыбын. Үгэс буолбут ньымата хаалара-хаалбата саха уустарыттан бэйэлэриттэн, ким хайдах оҥороруттан тутулуктаах. Этэргэ дылы, ирдэбил баар буоллаҕына төрүт ньымаларын, традицияны тутуһуохтара, арай, оннук улахан ирдэбил суох буоллаҕына, бас баттах бардахтарына, тугу барытын оҥорон таһаарыахтарын сөп. Ол гынан баран, үгэс эрэ быһыытынан хааччахтанан хаалбакка, саҥаны эмиэ айыахха-тутуохха наада дии саныыбын.

- Сэмэн Романович мин аҕыйах боппуруоспар эппиэттээбиккин иһин барҕа махтал! Өссө даҕаны айымньылаах үлэҕитигэр ситиһиилэри баҕарабын.