Бу улахан тэрээһиннэр кыттыылаахтара Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы тутулун олохтооһуҥҥа туһуламмыт федеральнай сокуоннар барылларын дьүүллэһиэхтэрэ. Өрөспүүбүлүкэ киин куоратыгар бу улахан түмсүүлэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин ыҥырыытынан тэрилиннилэр. Дьүүллэһиллиэхтээх сүрүн боппуруостар тустарынан «Интерфакс - Дальнай Восток» агентствотыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков интервью биэрэригэр бэйэтин көрүүтүн маннык үллэһиннэ (интервью тылбааһа кылгатылынна).

- Александр Николаевич, хотугулуу-илиҥҥи макрорегион түргэнник сайдыытын, Эн санааҕар, туох ордук харгыстыырый?

- Сүрүн ыарахаттары биһиги региоммут айылҕатын, климатын уонна географическай усулуобуйатын уратылара үөскэтэллэр. Онон бу сири-уоту сайыннарар инниттэн ити уратылары аахсар, билинэр быһыы-майгы олохсуйуохтаах.

Биһиэхэ сир баайын туһаҕа таһаарыы, производствоны тэрийии, тырааныспар, энергетика тутулун олохтооһун, үлэҕэ дьону түмүү – барыта регион айылҕатын-климатын уонна географическай усулуобуйатын уратыларыттан быһаччы тутулуктаах, уонна ол тутулук сүнньүнэн ыарахаттары үөскэтэр, атахтаһар өттө баһыйар буолан тахсар. Биллэн турар, атахтыыр түгэн айылҕа ыарахаттарынан уонна географическай төрүөттэринэн эрэ муҥурдаммат, ол гынан баран биһиги сирбитигэр-уоппутугар бу өрүт сүрүн, быһаарар суолталаах диэм этэ.

Тоҕо диэтэххэ, оҥорон таһаарыы (производство), билиҥҥилии тылынан – бизнес хаһан баҕарар табыгастаах, барыстаах сиргэ ордук кэбэҕэстик сайдар үгэстээх. Аан дойду киэлитэ киэҥ, ол киэҥ таһымҥа дьарыгырааччылар биһиги сирбитигэр эмиэ бизнеһи тэрийиигэ тэҥ усулуобуйа олохтонорун эрэйэллэр. Итинник ирдэбил сиэрэ сайдыылаах дойдуларга үгүс сыллар усталарыгар олохтоммута. Онон, производствоны сайыннарарга инвестордары кэрэхсэтэр эрэ буолбакка, ону ааһан кинилэри куоттарбат, мүччү туппат сорук эмиэ турар.

Биир тылынан эттэххэ, Дальнай Восток – ураты айылҕалаах-климаттаах сир буолан, биир үксүн манна ыытыллар ханнык баҕарар үлэ сыаната ыараан тахсар.Ити сокуоҥҥа көстүөхтээх, толору аахсыллыахтаах.

- Ол эбэтэр, макрорегиоҥҥа бөдөҥ инвестордары тардар туһугар киниэхэ анаан сөптөөх усулуобуйа оҥоһуллуохтаах дуо?

- Биллэн турар. Күн бүгүҥҥэ диэри ити соругу Россияҕа ураты экономическай зоналары (ОЭЗ) тэрийиинэн ситиһэн кэлбиппит диэххэ сөп. Билигин Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатыгар саҥа концепцияны, Урутаан сайдар территориялар (сир-уот) туһунан (ТОР) концепцияны ордук тутуһа сатыыр курдуктар.

Дьиҥэр, сокуон өттүттэн көрдөххө, бу икки хайысха правовой тутуллара уратылара суох. Общественнай сыаллара-соруктара эмиэ майгыннаһаллар: туһааннаах сиргэ-уокка бизнескэ да, бу сир-уот сайдыытыгар да муҥутуурдук күрэстэһэр кыаҕы итиэннэ үбү ордук барыстаахтык угууга туһуламмыт бизнес көрүҥүн тэрийии.

- Бүгүн Сибиири уонна Дальнай Востогу сайыннарыы билигин туттулла сылдьар дьаһаллара көдьүүһэ суохтарын туһунан үгүстүк этэр буоллулар. Онон макрорегион сайдыытыгар саҥа ньымалары уонна суоллары көрдүүр сорук турар курдук…

- Оннук. Инникитин макрорегион сайдыытын сүрүн сыала-соруга «Дальнай Восток уонна Байкал регионун социальнай-экономическай сайдыыта» судаарыстыбаннай тосхолунан быһаарыллыахтаах.

Бу тосхолго, бастатан туран, Дальнай Востогу тэтимнээхтик сайыннарыыга сөптөөх усулуобуйаны тэрийэн, региону олоччу үрдүк барыстаах, бастыҥ технологиялаах күрэстэһэр кыахтаах производстволаах, бигэ туруктаах экономикалаах региоҥҥа кубулутуу соруга киирбитэ.

Өскөтүн, бу Тосхол ситиһиилээхтик олоххо киирэр кыахтаммыта буоллар, Дальнай Восток уонна Байкал регионун сиригэр-уотугар айылҕа, инфраструктура уратыларын билинэр, социальнай-демографическай быһыыны-майгыны, олоҕу-дьаһаҕы лаппа көннөрөр, сайдыы күөнүгэр регионнар уонна олохтоох нэһилиэнньэ кыһалҕаларын, интэриэстэрин балайда күүскэ аахсар быһыы-майгы үөскэтиллиэхтээҕэ.

Хомойуох иһин, бүгүн бу тосхолу үбүлээһин күүскэ сарбылынна. Тосхолу үбүлээһин аан бастааҥҥы кэриҥэ 5,7 трлн. солкуобайтан 3,8 трлн. солкуобайга тиийэ аччатылынна. Үбүлээһин кээмэйэ күн бүгүн даҕаны биллэрдик үбүнэн-харчынан хааччыллыбакка турар.

- Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайыннарыыга билигин ханнык сүрүн хайысхалар дьүүлгэ тураллар?

- Ордук суолталаахтара – икки. Бастакы хайысха макрорегионы сайыннарар туһугар олохтоох табаары тас дойдуларга, ордук Азиатскай-Тихоокеанскай регион дойдуларыгар таһаарыыга туһуланар. Ол гынан баран, бүгүн бу туһаайыы сыччах бөдөҥ компанияларга эрэ төһө барыстаах өттүнэн улахан инвестиционнай бырайыактары талан ылыыга кубулуйан эрэр.

Маннык бырайыактар инникитин урутаан сайдар территориялар (сирдэр-уоттар) төрүттэринэн буолуохтара диэн этэллэр. Дальнай Восток сайдыытын Министиэристибэтин иһитиннэриитинэн, итинник сокуон барыла Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатыгар киирбит.

- Онтон иккис туһаайыы ис хоһооно хайдаҕый ?

- Иккис туһаайыы Дальнай Востогу уонна Байкал регионун кэлимник сайыннарыы туһунан этэр. Кэлимник уонна түргэн тэтимнээхтик сайыннарыы айылҕа баайын туһаныыны, атын да производствоны тэрийиини туһааннаах социальнай-экономическай инфраструктураны тэрийиини кытта таба дьүөрэлиири ирдиир.

Биллэн турар, бу хайысха түргэнник ситиһиллэр түмүктэргэ эрэ буолбакка, Дальнай Восток уонна Байкал регионун курдук Российскай Федерация киэҥ нэлэмэн сирин-уотун социальнай-экономическай сайдыытын кэлимник быһаарыыга туһаайыллар, ордук элбэх үбү-харчыны эрэйэр бырайыак.

Бу бырайыак Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин В.А.Штыров салайар үлэлиир бөлөҕө бэлэмниир сокуоннарын пакетыгар киирэ сылдьар.

- Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө чопчу туох этиини туруорсарый ?

- Бу бөлөх сүрүннээн бүтүн макрорегион экономикатын өрө тардыыны хааччыйар аналлаах хас даҕаны сокуон барылын тэҥинэн ылынарга этии киллэрбитэ.

Сүрүн сокуон барыла «Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы ураты усулуобуйаларын туһунан» диэн ааттаах. Бу сокуон барылын кытта тэҥҥэ РФ Түһээнин уонна Бюджетын кодекстарыгар, онтон да атын сокуоннарга уларытыы киллэрэр туһунан федеральнай сокуоннар барыллара көрүллүөхтээх.

Бу этиилэр ылылыннахтарына, Россия биир сүҥкэн киэҥ макрорегионын сайыннарыыны сүрүннүүргэ олук буолар правовой аакталар саҥа тиһиктэрэ оҥоһуллуоҕа.

- Россия сокуоннарын олохсуйбут тиһигэр итинник уларытыыны киллэрии төһө сөптөөҕүй? Ити уларытыы Дойду биир кэлим правовой эйгэтигэр сабыдыала хайдах буолуой?

- Итинник дьиксинии олоҕо суох. Дальнай Востогу уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы туһунан сокуон барыла Россия сокуонун тиһигин үрэйиигэ буолбакка, тупсарыыга уонна кэҥэтиигэ туһуланар, ол эбэтэр макрорегион тэтимнээхтик сайдарыгар, баар сокуоннары макрорегион уратыларыттан көрөн чопчулуур уонна тупсарар правовой механизмы олохтооһуҥҥа туһуланар.

Маннык ыраах сытар, айылҕа-климат, ис тутул, демография уонна да атын өттүнэн уустуктардаах макрорегиоҥҥа оҥорон таһаарыыны сайыннарар туһугар инвестордарга табыгастаах быраабыланы олохтуох, туруоруллубут былааны ситиһэр сөптөөх ньыманы тобулуох, социальнай сайдыыга, дьон-сэргэ олоҕор, чуолаан олохтоох дьон олоҕор сөптөөх усулуобуйаны тэрийиэх тустаахпыт.

Бу барыта олохтоох уратылары, туруоруллубут соруктары аахсан туран сокуонунан кэлимник сүрүннээһини, тустаах правовой ньымалары чопчулааһыны ирдиир.

- Ол аата, Россияҕа барытыгар тэҥ усулуобуйаҕа Дальнай Восток уонна Байкал региона тэҥҥэ күрэстэһэр кыаҕа суох дуо?

- Россияҕа билигин туттулла сылдьар сокуоннар чэрчилэрин иһинэн, производство сайдыытыгар ханна баҕарар тэҥ усулуобуйа көрүллэр, олох-дьаһах тэҥ индикатордара туттуллар буоллахтарына, биһиги Дальнай Восток уонна Хоту сир сайдыылара хаалан, киин сирдэртэн быстан-ойдон иһиилэрин тохтотор кыахпыт суох буолуоҕа. Ол иһин биһиги анаан туран «Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы ураты усулуобуйаларын туһунан» сокуон барылын төрүт оҥостон ылынарга дьулуһабыт.

Өссө төгүл этэбин, Российскай Федерацияҕа билигин туттулла сылдьар сокуоннар бүгүҥҥү күҥҥэ Дальнай Восток уонна Байкал макрорегионун сайыннарыы судаарыстыбаннай тосхолугар көрүллүбүт далааһыннаах кэлим сайдыыны толору хааччыйар кыахтара суох. Онон, Российскай Федерация билиҥҥи сокуоннарыгар уларытыылары киллэрбэккэ эрэ, биһиги Дальнай Восток уонна Хотугу дойду сирин-уотун хаалыыттан таһаарар улахан уустук, кыаллыбат даҕаны буолуоҕа. Маннык уларытыылар, бастатан туран, Дальнай Восток уонна Байкал регионун олорчу, ол эбэтэр быстах кэмҥэ эбэтэр барыстааҕын эрэ тала сылдьан буолбакка, кэлимник сайыннарыыга олоҕуруохтаахтар.

- Оччотугар, «Урутаан сайдар территориялар (сир-уот)» туһунан сокуон барылын туһунан тугу этиэххин сөбүй?

- «Урутаан сайдар территориялар (сир-уот) туһунан» (ТОР) сокуон барыла Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйатын туһунан уопсай сокуон иһинэн эрэ көрүллүөн сөп.

Маныаха, урутаан сайдар сир-уот туһунан федеральнай сокуон барыла билигин даҕаны киэҥ дьүүллэһиигэ тахса илигин бэлиэтиибин. Бу сокуон барылын сүрүн хайысхаларын туһунан быстах-остох источниктартан эрэ билэбит. Бүгүҥҥү күҥҥэ биир өйдөнөр - икки барылы тэҥҥэ көрүү сокуону оҥоруу үлэтин уустугурдар эрэ кыахтаах.

Онтон өскөтүн, «Урутаан сайдар территориялар (сир-уот) туһунан» сокуон барылын төрүт быһыытынан ылыннахтарына, Дальнай Восток уонна Байкал регионун кэлимник сайыннарыы тосхолунан көрүллүбүт соруктары быһаарыы инникитин балайда уустук буолуоҕа.

- Саха сирин парламенын Бэрэссэдээтэлин быһыытынан, ханнык хайысханы Эһиги ордук сөптөөҕүнэн ааҕаҕыт?

- Өрөспүүбүлүкэ парламена хара бастакыттан «Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйатын туһунан» федеральнай сокуон барылын кытта үлэлэһэр. Биһиги бу сокуону ылыныы иһин туруулаһабыт. Ити биирэ. Иккиһинэн, биһиги бу сокуон барылыгар эмиэ уларытыылары туруорсабыт. Ол курдук, бэйэтин тутулугар даҕаны, ис хоһоонугар даҕаны кэккэ этиилэри киллэрбиппит. Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө сорох этиилэрбитин, холобур, өрөспүүбүлүкэ уонна регионнар интэриэстэрин аахсыы, дьон-сэргэ олоҕун таһымын уонна хаачыстыбатын үрдэтии, инвестордар уонна тэрилтэлэр эбэһээтэлистибэлэрин, экология боппуруостарын, үлэҕэ олохтоох дьону тардыы, пенсиянан хааччыйыы уо.д.а. сүнньүнэн ылынна. Сорох этиибит көрүүгэ сылдьар.

Үлэлиир бөлөххө атын субъектартан даҕаны элбэх этии киирэр. Олортон сороҕо субъектарга барыларыгар эбэтэр үгүстэригэр сөп түбэһэр, оттон сороҕо барсыбат. Биир тылынан, таска, оччо-наһаа көстүбэт буолан баран, Россия сокуону оҥорооччуларын кытта дьүккүөрдээх, тыҥааһыннаах сокуону оҥорор үлэ салҕанан бара турар.

Муус устар 3-4 күннэригэр Дьокуускайга Российскай Федерация 13 субъектарын сокуон оҥорор уорганнарын салайааччылара уонна В.А.Штыров салалталаах Федерация Сэбиэтин Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайдыытын сокуонугар үлэлиир бөлөҕө кыттыылаах мунньахха бу федеральнай сокуоннар барыллара дьүүллэһиллиэхтэрэ.

Бастакы түмүктэр - Дальнай Восток уонна Байкал региона инники өттүгэр кэлим сайдыы суолун тутуһар дуу, эбэтэр быстах кэмҥэ, талан ылан тэриллибит производстволарга тирэҕирэн сайда сатыыр суолу батар дуу, - хайа санаа Россия салалтатыгар баһыйан эрэрэ онно балайда дьэҥкэриэҕэ дии саныыбын. Ил Түмэн кэлим сайдыы иһин тутуспут суолуттан туоруо суоҕа.