“Иккистээн төрөөтөхпүнэ да, суруналыыс буолуом этэ”

Туох да диэбиккит иһин, спорт ханнык баҕарар “сулуһа” дьон-сэргэ киэҥ араҥатыгар биллэригэр, албан аатырарыгар суруналыыстар улахан өҥөлөөхтөр дии саныыбын. Ардыгар орто да таһымнаах спортсмены, тренери хайҕаан, арбаан кинини уостан түспэт номох оҥостор холобурдар элбэхтэр. Онно барытыгар балаһыанньаны оҥорооччунан суруналыыстар буолаллар.
Саха сиригэр көҥүл тустуу сайдыытыгар суруналыыс Иван Семенович Кычкин киллэрбит кылаата сүҥкэн оруоллаах. Кинини биһиги саха спортивнай суруналыыстыкатын аҕатынан билинэбит. Аҕыйах хонугунан Иван Семенович лоп курдук 70 сааһын туолаары сылдьар. Бу күннэргэ биһиги кинини көрсөн сэһэргэһэ сырыттыбыт.

- Иван Семенович, бастаан, саха киһитин сиэринэн кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын билиһиннэр эрэ. Урукку өртүгэр наар спортивнай суруналыыс быһыытынан сырдатыллан тураҕын. Онон бу сырыыга дойдуҥ, дьонуҥ туһунан кэпсииргэр көрдөһөбүт.
- 1930 сыллаахха ахсынньы 18 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун Дойдуунускай нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Ийэм Мария Михайловна, аҕам Семен Иванович колхуостаахтар этэ. Бииргэ төрөөбүт үһүөбүт. Эдьиийим, Мария Семеновна сэбиэт сэкирэтээринэн, атыылааччынан үлэлээбитэ. Кини билигин биһиги кэккэбитигэр суох. Онтон балтым, Варвара Семеновна Тулагыга олорор, үс оҕолоох. Отут сыл анараа өртүгэр Мэҥэ-Хаҥалас Бүтэйдээҕиттэн төрүттээх Мария Афанасьевнаны кытта дьолбутун холбообуппут. Кини идэтинэн пульмонолог-быраас. Бастакы уолбут 1971 сыллаахха төрөөбүтэ. Аполлон диэн ааттаабыппыт. Билигин бэйэбитин кытта олорор. Электригинэн үлэлиир. Иккис уолбут Иван 1976 сыллаахха төрөөбүтэ. Кини Саха госуниверситетын кыһыл дипломунан үөрэнэн бүтэрбитэ. Билигин АХШ-ка, Оклахома штатыгар тылбаасчыт идэтигэр үөрэнэ сылдьар. Уолаттарбын кыра сырыттахтарына спорка да, айар үлэҕэ да такайа сатаабытым. Ону ылымматахтара. Бэйэлэрэ туспа суоллаах-иистээх дьон буола улааппыттара.

- Эдэр сылдьан спорка бэйэҥ туох сыһыаннаах этигиний? Ханнык эмэ көрүҥүнэн дьарыктаммытыҥ дуо?
- Дьокуускайдааҕы пединститукка үөрэнэр кэммэр баскетболга, сүүрүүгэ институт иһинээҕи курэхтэһиилэргэ кыттар этим. Баскетболга биһиги хамаандабыт үксүгэр бастакы миэстэни ылааччы. Хамаандабыт саамай үрдүк уҥуохтаах киһитинэн, билигин ырыаһыт быһыытынан биллэр А.Самсонов этэ. Биһиги, намыһах уҥуохтаахтар, оонньууну барытын кини нөҥүө ыытарбыт. Онтон сүүрүүгэ, кылгас дистанцияларга бириистээх миэстэлэргэ тиксэр этим. Ити үөрэнэ сылдьан биирдэ В.Г.Румянцев тустуу секциятыгар ыҥырбытыгар тиийбитим. Ол гынан баран астымматаҕым. Онон биир күн эрчиллээт, тустууттан аккаастаммытым.

- Хаһыакка бастакы матырыйаалгын хаһан бэчээттэппиккиний?
- Бу диэн чопчу өйдөөбөппүн гынан баран, онтукам спорт туһунан кылгас иһитиннэрии этэ. Apaaha, тренердэри сэмэлээн суруйбутум. Билигин санаатахха харса суох, бойобуой, кимтэн да толлубат эбиппин. Уопсайынан, 9-с, 10-с кылаастарга үөрэнэ сылдьан apaaһы суруйбутум "Кыымҥа" син тахсар этилэр. Бастакы гонорарбынан, оччотооҕу 25 солкуобайынан, кеда атыылаһан турабын. "Бэлэм буол", "Эдэр коммунист", "Кыым", "Саха сирэ" хаһыаттарга мунньан-тараан отучча сыл үлэлээбитим. Кими да өһүргэппэккэ, баары-баарынан суруйарым. Спорт, чуолаан көҥүл тустуу ис куухунатын билэр буолан, суруйууларбар биирдэ даҕаны претензия киирбитин өйдөөбөппүн. Тренердэри кытта хаһан да кыыһырсыбатаҕым. Хаһан баҕарар тустууну, тустууктары суруйарбар саамай сүмэтин, чөчөгөйүн ылан сиһилии суруйарбын сөбүлүүрүм.

- Дьэ, билигин сааһыран баран, бэйэҥ олорон кэлбит олоххун хайдах сыаналыыгын?
- Бэйэбин наһаа улаханнык этинэрбин сөбүлээбэппин. Ол гынан баран, суруналыыс быһыытынан сыаналыыллар, билинэллэр. Киһи сааһырдаҕына барыта-бары кэм-кэрдии быһыытынан кырдьар буолар эбит. 70 саас диэн киһи этэ-хаана элэйэн, сылайан, тииһэ-yoha баранан, кырдьыыны чахчы билинэр caaha эбит дии саныыбын. Ити эн тустуу уонна тустууктар тустарынан элбэҕи токоолоһобун гынан баран, дэлби умнан-төннөн бардым. Ол барыта кырдьыыттан буоллаҕа дии.
Мин бэйэбин дьоллоох саханан ааҕынабын. Олоххо барыны биллим-көрдүм. Урукку, олорон кэлбит олохпуттан кэмсиммэппин. Сөптөөҕүнэн олорон кэллим дии саныыбын. Эдэр сылдьан уоппускабар Сэбиэскэй Сойууһу биир гына кэрийэн элбэх өрөспүүбүлүкэлэри, куораттары көрбүппүттэн, үгүһү билбиппиттэн сүрдээҕин астынабын. Аны туран суруналыыстыкаҕа тайаммыппыттан үөрэбин. Өскөтүн иккистээн төрүүрүм буоллар, син биир суруналыыстыканы эккирэтиэм этэ. Эчи, билиҥҥи үлэһиттэр туттар тэриллэрэ, сэбиргэллэрэ үчүгэйин...
Билигин спорду сэҥээрбэт буоллум. Хараҕым да мөлтөх. Хам-түм тэлэбиисэргэ биэрдэхтэринэ көрөөччүбүн.

Хаартыскаҕа хаҥастан уҥа тураллар Вячеслав Степанов, Николай Платонов, Иван Кычкин, Иван Ушницкай, Петр Павлов, Александр Васильев, Афанасий Чой. 1996 сыл.

х х х

Үөһэ этэн аһарбытым курдук, суруналыыс спортсмены дьон-сэргэ, уопсастыба билинэригэр, кини аатырарыгар-сураҕырарыгар бэйэтин айар үлэтинэн үктэл оҥорор. Ол баар суол. Онтон ол суруналыыс тугунан да кээмэйдэммэт сүдү үлэни (пропаганданы уонна агитацияны) оҥорон баран, биллибэккэ-көстүбэккэ хаалар, болҕомтоҕо ылыллыбат түгэнин биһиги И.С.Кычкин олоҕуттан көрөбүт. Кини — наһаа сэмэй киһи. Кэпсэтиибит түмүгэр анкета толорторорбор «Наҕараадаларыҥ» диэн ыйытыыга, олимпийскай чемпион Роман Дмитриев туһунан "Аан дойду чемпиона" диэн кинигэтинэн 1976 с. Саха сирин суруналыыстарын «Кыһыл көмүс бөрүө» куонкурус лауреатыттан ураты туох да аата-суола суоҕуттан хайдах эрэ киһи хараастар. Кырдьаҕас киһини долгутан, таах-сибиэ туоһулаһан диэн санаа киирэр.
Онтон Иван Семенович Саха сиригэр көҥүл тустуу сайдыытыгар син эмиэ Д.П.Коркин курдук дьоһун үтүөлээх дии саныыбын. Спорт бу көрүҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ күүскэ тэнийиитигэр оччолорго «Эдэр коммунист» хаһыат сүҥкэн оруоллаах. Нүөмэр аайы кэриэтэ “И.Кычкин” диэн илии баттааһыннаах тустуу туһунан балаһанан ыстатыйалар элбэх да ааҕааччыны умсугуттаҕа. Онтон «Саха сирин тустууктара» диэн бастакы кинигэтэ тустуу сайдыытыгар, тэнийиитигэр сүдү суолталаммыта. Онно суруллубут тустууктар, тренердэр хас биирдии ааҕааччыга таҥара курдук көстүбүттэрэ. Элбэх ыччат көҥүл тустуунан дьарыктанарыгар, спорду таптыырыгар бу кинигэ акылаат буолбутун туһунан билигин үгүс киһиттэн истиэххэ сөп. Суруналыыс Иван Кычкин ССРС чемпионаттарыттан, Тбилиситээҕи норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдартан, Минскэйдээҕи аан дойду чемпионатыттан, Токиотааҕы Олимпиадаттан сиһилии суруйууларын саха ыччата утаппыттыы, ахтыбыттыы ааҕара. Ити барыта көҥүл тустуу Саха сиригэр бастакы нүөмэрдээх көрүҥ буоларыгар улахан өйдөтөр-иитэр үлэнэн буолбута диэн сыаналыыбын. Иван Семенович өрөспүүбүлүкэ улахан хаһыаттарыгар отучча сыл үлэлээбитин тухары куруук спортивнай, чуолаан көҥүл тустууга идэтийбит суруналыыс быһыытынан биллибитэ, онон суруйар тематын дириҥник баһылаабыта. Ити курдук, саха спортивнай суруналыыстыкатын аҕатынан биллибит киһи суруйбут, герой оҥорбут дьоно урут да, билигин даҕаны билсибэттэриттэн, күүс-көмө, саатар өй-санаа өртүнэн өйөбүл буолбаттарыттан киһи хомойор. Итини мин үтүмэн үтүөлээх киһи урукку эйгэтиттэн тэйитиллэн хаалбытыттан этэбин.
Түмүккэ, Иван Семенович Кычкины 70 сааһын туолар кэрэ-бэлиэ күнүнэн “Дьулурҕан» спорка аналлаах сыһыарыы үлэһиттэрин аатыттан ис сүрэхтэн истиҥник эҕэрдэлиибит! Баҕарабыт уһун үйэлээх чэгиэн-чэбдик доруобуйаны, сир үрдүгэр баар бары дьолу-соргуну!