Манна кэпсэтии, санаа атастаһыыта тыа сирин үөрэҕин кыһаларыгар рабочай уонна орто сүһүөх кадрдары бэлэмнээһин тиһигин саҥатытыы, кадрдары бэлэмнээһин хаачыстыбатын тупсарыы, глобализация усулуобуйаларыгар инновационнай экономика ирдэбиллэригэр сөп түбэһии, тыа сирин үөрэҕин кыһаларыгар инвестордары тардыы, РФ Үөрэхтээһин туһунан саҥа сокуонун ирдэбиллэринэн үөрэх тэрилтэлэрин салгыы сайыннарыы программатын туһунан, о.д.а. тыҥаан турар боппуруостарга буолла. «Төгүрүк остуол» тула кэпсэтиини кылаабынай редактор Чокуур Гаврильев иилээн-саҕалаан ыытта.

- Президент тыа сиригэр сыл аайы 1000 эдэр специалиһы бэлэмнээн ыытар соругу туруорда. Туолар кыахтаах дуо?

 - Оттон “хамнас – сэмэй, дьиэ-уот — мөлтөх” буоллаҕына, тыа сиригэр ким үлэлии барыай?!

- Республикаҕа “корочкалаах” тырахтарыыс уонна комбайнер – улахан дефицит!
- Куорат икки, тыа сирин икки ардыларыгар араастаһыы аччатылыннаҕына эрэ…
- “Үчүгэй специалист тыа сирин өрө тардыаҕа!”
- Үлэ киһитин өрө тутуу политикатын өссө күүскэ ыытыаҕыҥ!

Чокуур Гаврильев:

— Биһиги бүгүҥҥү «төгүрүк остуолбут» сыала-соруга, аата да этэн турарын курдук, аныгы кэм ирдэбиллэринэн уонна үөрэхтээһиҥҥэ саҥа сокуон усулуобуйаларыгар анал идэтийбит кадрдары бэлэмнээһин саҥа соруктара, онуоха туох проблемалар баалларын, дьон санаатын түмэн, сүбэлэһэн, быһаарыы буолуоҕа. Ити бииринэн. Иккиһинэн, биллэн турар, эһиги үлэҕитин киэҥник сырдатыы соруга биһиги иннибитигэр турар. Дьэ онон, тылы Альбина Степановнаҕа биэриэҕиҥ.

Альбина Иустинова, СР анал үөрэхтээґиІІэ, кадры бэлэмнээһиҥҥэ уонна аттаран туруорууга министрин солбуйааччы:

– Алтынньы бастакы күннэригэр биһиги министерствобыт идэҕэ үөрэтэр үөрэх тэрилтэлэрин күһүҥҥү мунньахтарын тэрийэбит, онно сөп түбэһиннэрэн, бу «төгүрүк остуол» – бастакы дьаһал буолар, онуоха кэпсэтии, санаа атастаһыыта «Саха сирэ» хаһыат редакциятыгар ыытыллара – бу сүрүннээн тыа сирин дьоно ааҕар хаһыаттара буоларынан, ордук тоҕоостоох.
Республикабыт Президенэ Егор Борисов быйылгы сылы Тыа сирин сылынан биллэрэригэр, сыал-сорук – тыа сирин кэлим сайдыытыгар кадрдар хайаан даҕаны идэлээх буолууларын хааччыйыы. Государственнай статистика көрдөрөрүнэн, тыа сирин производствотыгар үлэлиир дьон ахсааныттан аҥаара кэриэтэ – идэтэ суох, анал үөрэҕэ суох. Аҥардас 2013 сылы ылан көрдөххө, республика алын, орто уонна үрдүкү сүһүөх идэ биэрэр үөрэҕин кыһаларын 8353 киһи үөрэнэн бүтэрдэ. Онтон 2786 киһи тыа сиригэр үлэлии барда. Ол аата, 2013 сылга, государство суотугар үөрэппит ыччаппыт 43 бырыһыана республика улуустарыгар үлэлии барда. Ити – профтехтэр, СУЗ-тар уонна ВУЗ-тар. Бу сыыппара, омос көрдөххө, улахан курдук. Ол эрээри, үөһээ этэн аһарбыппыт курдук, тыа сирин производствотыгар үлэлиир дьон аҥаардара идэлэрэ суох. Саба быраҕан көрдөххө, кадрдарынан балачча сөптөөхтүк хааччыйар курдукпут эрээри, бу, сыллата тыа сиригэр үлэлии кэлэр ыччат барыта өр, олохтоохтук үлэлиир дуо, диэн ыйытыы үөскүүр. Бэккэлээн 1-2 сыл үлэлээн баран, аҥаардара үөрэхтэрин үрдэтинэ бараллар. Биитэр, ананан тиийбит сирдэригэр бэйэлэрэ бизнес тэринэн, тыа хаһаайыстыбатын эйгэтиттэн тахсааччылар эмиэ бааллар. Итини биһиги үчүгэйдик ырытан көрүөхпүтүн наада.
Президеммит Егор Борисов бу кэлэр 5 сылга туруорбут улахан соруктарыттан биирдэстэрэ – сыл аайы 1000-лыы выпускнигы тыа сирин производствотыгар үлэҕэ ыытыы! Бу 1000 киһи бары государствоттан өйөбүл ылыахтаахтар. Холобура, ити биһиги быйыл ыыппыт 2786 ыччаппытыттан государственнай өйөбүлү эґиил 1000 киһи ылыахтаах. Государствоттан өйөбүл диэн – бастатан туран, специалист үлэлиир сиригэр барар-кэлэр бырайыаһа, хамнаһыгар эбии төлөбүр уонна олорор дьиэнэн-уотунан хааччыллыыта. Бүгүҥҥү күҥҥэ Тыа хаһаайыстыбатын, Доруобуйа харыстабылын уонна Үөрэх министерстволара тыа сиригэр үлэлии барар кадрдарга государственнай өйөбүлү биэрэллэр. Итини барытын холбоон ааҕан көрбүппүт, билиҥҥи туругунан республикаҕа уопсайа 750 киһи государственнай өйөбүлүнэн туһанар эбит. Ол эрээри, быйылгы сылыгар таһаардахха – 250 киһи буолар. Оттон биһиги бу сыыппараны 1000-ҕа тиэрдиэхтээхпит эбээт! Онон, балаһыанньа уустук соҕус. Билигин биһиги министерствобыт алын, орто үөрэх кыһаларын бүтэрээччилэри кытта дуогабар түһэрсэргэ бэлэмнэнэр. Сорук улахан. Аны 5 сылынан 5000 специалист тыа сиригэр үлэлии сылдьар буолуохтаах, онон, государственнай өйөбүлү биэрэр министерстволар салгыы сүбэбитин холбоон, күүскэ үлэлиэхпитин наада. Манна ордук уустук боппуруоһунан, эдэр специалистары олорор дьиэнэн хааччыйыы буолар.
Быйылгы сыл өссө биир уратыта – үөрэхтээһин туһунан саҥа федеральнай сокуон тыа сирин үөрэҕин кыһаларыгар бу балаҕан ыйыттан саҕалаан, үгүс элбэх уларытыылары киллэрэн эрэр. Бастакытынан, алын сүһүөх идэни биэрэр тэрилтэ диэн аны суох буолуохтаах. Оччотугар, тыа сиригэр баар профтехлицейдэрбит, училищеларбыт дьылҕалара салгыы хайдах буоларын проблемата күөрэйэр. Боппуруоһу быһаарар суол, бастакытынан – базалара, кадрынан хааччыллыылара эппиэттэһэр буоллаҕына – техникум, колледж буолары ситиһиэхтээхтэр. Ол кыаллыбатаҕына, ким эрэ филиала буолаллар, биитэр олох сабыллар кутталланаллар. Эбэтэр, өссө биир суол баар – «идэҕэ бэлэмниир, үөрэтэр кииннэр» диэн статустаныахтарын сөп. Ол бюджеттан да үбүлэниэн сөп, биитэр, социальнай партнерство – бииргэ үлэлээһин быһыытынан, бизнеһи кытта кыттыгас буолуон сөп. Бу – РФ Президенэ Владимир Путин туруорбут, дойдуга 25 мөлүйүөн кадрга үлэ миэстэтин аһыы соругун толорууга, сыал-сорук быһыытынан көстөр. Урукку курдук 2-лии, 3-түү сыл кэтэспэккэ, мобильнайдык, түргэнник производство наадыйар специалистарын «сып-сап» бэлэмнээн, таһааран иһиэхтээхпит. Бу, уопсайынан кэлим ылан көрдөххө, промышленнай улуустарга барыыстаах. Оттон тыа сиригэр бу – проблема. Биһиги, холобура, Булуҥҥа, Өймөкөөҥҥө баар объектарбытын хайдах гынабыт?! Саптахпытына – 80-ча киһи үлэтэ суох хаалар кутталлаах.
Аны объектарбыт 70 бырыһыаннара — мас тутуулар. Оскуоланы аһардааҕар, саҥа техникуму тутуу ыарахан, ирдэбил улахан, элбэх үп эрэйиллэр. Ол эрээри, кэлиҥҥи сылларга, Правительство, Президент идэлээх үөрэхтээһини күүскэ өйөөннөр, дьиҥэр, үлэ барда. Саҥа техникумнар аһыллаллар, холобура, Аллараа Бэстээххэ Транспортнай техникуму бары билэҕит, бэртээхэй уопсай дьиэлээх, Хаандыгатааҕы Горно-геологическай техникум сабыс-саҥа уопсай дьиэтэ олоххо киирдэ. Уочаратынан, утум-ситим кэлэ туруохтара.
Структура, ити курдук, уларыйаары турар. Бу күһүҥҥү улахан мунньахпытыгар хас биирдии тэрилтэ отчуотун истиэхпит, хас биирдии үөрэх кыһата бэйэтин бырайыагын көмүскүөҕэ, онон, барытын анализтаан, чинчийэн, үбүн-харчытын ааҕан, ырытан көрүөхпут, ол кэннэ быһаарыныы ылыныллыахтаах. Мин бу барыта тыа сиригэр сыһыаннаах үөрэх тэрилтэлэрин туһунан эттим.

— Государствоттан өйөбүл туһунан этиигэ тохтоотоххо, Тыа хаһаайыстыбатын министерствота бу 1000 специалиһын тыа сирдэригэр үлэлэтэ ыытыытын механизма хайдаҕый?

Агафья Птицына, СР Тыа хаһаайыстыбатыгар уонна аска-үөлгэ политикатыгар министерствотын кадрга отделын салайааччы:

— Тыа хаһаайыстыбатын үлэһитин кыра хамнаһа билигин да уларыйбакка турар, бүтэһиктэн бастакы миэстэҕэ баарбыт. 2012 сыл түмүгүнэн республика орто хамнаһа 42 тыһ. 111 солк. буоллаҕына, тыа хаһаайыстыбатын үлэһитэ 14 тыһ. 800 солк. хамнастаах. Кооперативнай хаһаайыстыба хамнаһа – 12.500 солк., кредитнэй кооператив – 7.700 солк., потребительскэй кооператив – 13.000 солк., куоракка баар тэрилтэлэргэ үлэлиир дьоммут – 22.800 солк. Онон орто хамнаһы хаһан да ситиэ суохпут диэн эдэр специалиһы тыа сиригэр таһааран, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлэтэргэ араас ньыманы толкуйдуу сатыыбыт. Холобур, 1999 с. министерствоҕа үлэлии кэлэн баран, 1998 сыл түмүгүн ырытан көрбүтүм, СГТХА үс выпускнига эрэ тыа сиригэр үлэлии барбыт этэ. Онон маннык балаһыанньа салгыы барара сатаммат диэн, саҥа программа оҥорбуппут. Ол быһыытынан, тыа сиригэр баран үлэлиир үрдүк үөрэхтээх специалиска хамнаһыгар 6 тыһ. солк. эбии төлөбүр көрүллэр буолбута. Бу эбии төлөбүр 2006 сылтан орто анал үөрэхтээх специалиска, 2012 сылтан алын анал үөрэхтээх киһиэхэ кытта көрүллэр буолла. Бу программанан уопсайа 980 киһини үлэлэттибит. Дуогабар быһыытынан үс сыл хайаан да үлэлиэхтээх.
Эбии төлөбүр харчытын улаатыннарыы туһунан ыйаах 2012 сыл ыам ыйын 5 күнүгэр тахсыбыта. Онон билигин үрдүк үөрэхтээх специалист 10 тыһ. солк., орто анал үөрэхтээх – 8.000 солк., лицей выпускнига – 6.000 солк. эбии ылаллар. Дуогабардаах үс сылын кэнниттэн салгыы миэстэтигэр хаалар буоллаҕына, эбии төлөбүрбүт болдьоҕун уһатан биэрэбит. Олох быраҕан барбыт дьонтон төттөрү төлөтүөхтээхпит эрээри, оннук түбэлтэ тахса илик. Бары ыйыллыбыт болдьохторун үлэлииллэр. Оттон тыа хаһаайыстыбатын атын салаатыгар көспүт, холобур, баһылык солбуйааччыта буолбут буоллаҕына, биһиги бу сууманы төннөттөрбөппүт. Олорор сирдэрин уларыппыт, ол эрээри, идэлэринэн үлэлиир буоллахтарына, төлөттөрбөппүт. Инньэ гынан, элбэх киһи болдьоҕун уһаттарда. 2013 сыл дааннайынан үрдүк үөрэхтээх 255, орто анал идэлээх 171, алын анал үөрэхтээх 36 киһи, барыта холбоон 462 специалист тыа сиригэр үлэлии сылдьар. Быйыл 111 киһини ыыттыбыт. Оттон тыһыынча специалист тыа сиригэр үлэлии барыахтаах диэн, ити учууталлыын, быраастыын барыта холбоммут сыыппараны этэллэр.
— Бу дьону хайдах көрдөөн булаҕын?
— Кыһыны быһа тэрилтэлэртэн сайаапка хомуйабын. Ол кэннэ талларабын, ханна бараҕыт диэн. Ити 111 киһиттэн арктическай улуустарга 39 киһи эрэ барда. Онно үрдүк үөрэхтээх киһи эбии төлөбүрэ 15 тыһ. солк. Ол да буоллар хоту барааччы олох аҕыйах.
— Итиннэ ханнык ирдэбил турарый?
— Хайаан да күнүскү үөрэххэ үөрэммит буолуохтаах. Сылга тыа хаһаайыстыбатын үөрэҕин тэрилтэлэрин 700-чэкэ выпускник бүтэрэр. Ол эрээри, ити эппитим курдук, 100-һэ эрэ дуогабар түһэрсэр. Атыттар дуогабара суох чугас улуустарга тахсан биир сыл үлэлээн, үлэ ыстааһын булуналлар. Холобур, СГТХА 400-чэкэ выпускнигыттан 270-та тыаҕа үлэлии барар ээ. Дуогабарынан барбат биричиинэлэрэ: болдьоҕо уһуна бэрт, ыраах, олорор усулуобуйа мөлтөх, оскуолатын туруга куһаҕан, суол, суотабай сибээс суох.
— Эбии төлөбүрдээххит диэн үлэ биэрээччилэр хамнастарын аччата сатаабаттар дуо?
— Оннук гына сатыыллар. Ону аччатымаҥ диэн айдаан бөҕөнү тардабыт.
— Оттон харчы ханна тиийэн түһэрий?
— Улуустан таабыл кэллэҕинэ, КМЦ нөҥүө специалист тус бэйэтин киниискэтигэр тиийэн түһэр. Онон армияҕа сылдьар, оҕо көрөн олорор кэмнэрэ төлөммөт. Специалист үлэлии тиийбит сиригэр үлэ биэрээччини, улуус баһылыгын кытта хас да өрүттээх сөбүлэһиигэ илии баттыыр. Улуус дьаһалтатын кытыннарар биричиинэбит диэн, кэлин бу специалист дьиэ ыларыгар көмөлөстүннэр диэн. Өскөтө үлэ биэрээччини кытта 5 сылга диэри дуогабардастахтарына, улуус баһылыга “Олорор дьиэ” диэн программаҕа уочаракка туруорар. Бу программанан сылга эдэр специалистарга анаан сүүстүү мас дьиэни тутабыт. Дьиэ сыанатын 40 %-нын СР Правительствота, 30 %-нын РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министерствота уйунар.
— Бу сыллар тухары эбии хамнас төлүүр практикаҕыт төһө көдьүүстээҕин көрдөрдө?
— Бу суоҕа буоллар олох да барыа суох этилэр. Оннооҕор дойду үрдүнэн бу практикабытыгар ымсыыраллар. Онно эмиэ ким да тыа сиригэр барбат, стимуллара диэн биирдэ 100 тыһ. солк. биэрэллэр. Онно саҥыйах, массыына атыылаһаллар да бүттэ. Оттон биһиэнэ үс сылы быһа үлэлиир.
— Дьиэни ханнык критерийгэ олоҕуран ыларый?
— Государственнай өйөбүл быһыытынан көрүллэр, специалист 30 бырыһыаны төлөөтө да, бэйэтин бас билиитигэр ылар.

Егор Неустроев, Дьокуускайдааҕы Тыа хаһаайыстыбатын техникумун директора:

— Кыратык билиһиннэрэ түстэххэ, биһиэхэ Тыа сирин сылынан уонна техникуммут быйыл 95 сыллаах үбүлүөйүнэн, материальнай базабытын тупсарыыга улахан үлэ ыытылынна. Күн бүгүн биһиги выпускниктарбыт тыа сиригэр бэркэ үлэлии-хамсыы сылдьаллар, кинилэр нэһилиэк, улуус баһылыктарынан, депутаттарынан талыллалларынан киэн туттабыт. Холобура, Таатта улууһугар биһиги выпускниктарбыт бэйэлэрэ тэрийэннэр, бүтүн ТХПК -ны тутан олороллор.
Аны саҥа сокуонунан НПО – алын сүһүөх идэҕэ үөрэтии диэн суох буолла диибит, оччотугар, бу аһаҕас хаалбыт боппуруоһу биһиги быһаарыахтаахпыт, рабочай идэлэргэ биһиги үөрэтиэхтээхпит. Ол иһин биһиэхэ идэҕэ үөрэтии көрүҥэ элбээн иһэр. Быйыл «тыа хаһаайыстыбатын механига» диэн саҥа идэни аспыппытыгар улахан куонкурус буолла. Биһиги «выездное обучение» диэни тэрийдибит – улуустарга тиийэн сылга 500 кэриҥэ киһини тыа сиригэр сылгы иитээччи, таба иитээччи, тырахтарыыс, осеменатор, о.д.а. курдук олус наадалаах идэлэргэ үөрэтэбит.
Ыччат тыа сиригэр тиийэн эрэр. Билигин хас улуус аайы Ыччат бөһүөлэктэрэ бааллара биһигини үөрдэр. Хайа баҕарар эдэр киһи, дьиэни-уоту, хамнаһы сэргэ, олорор, үлэлиир сиригэр социальнай-культурнай таһым эмиэ үрдүк буолуон баҕарар: бөһүөлэккэ культурнай киин, спортивнай саала, араас интэриэстэринэн кулууптар бааллара дьон олохсуйарыгар кырата суох суолталаахтар. Министерство көмөтө ыччат тыаҕа үлэлии кэлэригэр, дьиэ-уот туттан олохсуйарыгар олус улахан көмөлөөх. Бу иннинэ, «Саха ыччата – тыа сиригэр!» диэн лозунг баара буоллар, диэн ыра санаа оҥостор эбит буоллахпытына, ол билигин, дьэ, олоххо киирэн эрэр.

Евгений Попов, Чурапчытааҕы колледж директора:

— Биһиги колледжпытыгар газовиктары, теплотехниктэри, электриктэри, экономистары, бухгалтердары, баһаартан сэрэтэр идэлээхтэри, быһата тыа сирин инфраструктуратын сайыннарар дьону иитэн таһаарабыт. Ол иһин тыа сиригэр маннык идэлээх дьону олохсутар инниттэн ОдьКХ министерствотын линиятынан дуу, ханан дуу биһиги выпускниктарбытыгар эмиэ өйөбүл наада. Эдэр специалист, бастатан туран, хааччыллыылаах дьиэни ыйытар, онон тыа сиригэр ити боппуруос күүскэ киириэн наада. Иккиһинэн, үлэҕэ интэриэһи үөскэтии. Биһиги 54 устудьуоммут бу сайын «Манчаары оонньууларыгар» киирэн үлэлээн, биир ый иһигэр 25 тыһ. солк. ылбыттара. Онон интэриэстэнэн, билигин тэрилтэлэри кытта быһа тиийэн кэпсэтэллэр, үлэлииллэр. Итинник устудьуоннар этэрээттэрин орто анал үөрэх кыһаларыгар эмиэ тэрийиэххэ наада.
Аны тыа сиригэр үлэлиир колледжка, биир улахан кыһалҕабыт — специалист кэлиитэ. Бастаан хамнаһы, онтон дьиэни ыйыталлар. Ону “хамнас скромнай, дьиэ мөлтөх” дииргэр тиийэҕин.
Биһиги, үөрэх тэрилтэтин быһыытынан, лицензия ыларга ыарырҕатабыт. Онно кадрыҥ, материальнай-техническэй базаІ эппиэттэһэр буолуохтаах. Холобур, Чурапчыга суолу тутуу күүскэ бара турар. Суол тутааччылар миигиттэн кэлэн, бульдозеристары көрдүүллэр. Мин Хаандыгаҕа бэлэмнииллэр диирбин, ырааҕа бэрт, миэстэтигэр мантан наада дииллэр. Аны бульдозеристары бэлэмниэхпин баҕарар буоллахпына, лицензия ыларбар үөрэтэр бульдозердаах, оборудованиелаах буолуохтаахпын. Онон лицензия ылыы наһаа судургута суох дьыала.

Ньургустаан Жирков, 2№-дээх Профессиональнай лицей (Нам, Граф Биэрэгэ) директора:

— Биһиги лицейбитигэр бүгүн 312 үөрэнээччилээхпит. Материальнай базабыт мөлтөх – 1963 сыллаах тутуу. Быйыл 50 сыллаах үбүлүөйбүтүн бэлиэтээтибит. Биһиги улууспут иһигэр 15 социальнай партнердаахпыт. Итиэннэ Дьарыктаах буолуу киинин кытта ыкса үлэлэһэбит. Куонкуруска кыайаммыт, кинилэр биһиэхэ сакаас оҥороллор. Холобура, үлэтэ суох дьону ыытан, үөрэхтэрин төлөөн туран, бачча тырахтарыыһы, бачча сантехнигы бэлэмнээҥ диир. Уопсайынан, ыччат үлэнэн хааччыллыытын туһунан эттэххэ: тыа хаһаайыстыбатыгар уонна ордук тутууга биһиги выпускниктарбыт үлэҕэ син балачча киирэллэр, ол гынан баран, бу үлэлэрэ бастайааннай буолбатах – сезоннай. Онон, соцпакет диэн, биллэн турар, суох. Бу проблема. Аны, тыа хаһаайыстыбатын производствотыгар үлэлиир дьон аҥаардара – идэлэрэ суох диэн буолла. Ол кырдьык. Холобура, биһиэхэ олох дьиҥнээхтик, тиритэ-хорута үлэлии-хамсыы сылдьар тырахтарыыстар киирэн кэлэллэр, правалара суох. ҮөрэниІ диэтэхпитинэ, барытын билэбит дииллэр. Оттон үөрэх тэрилтэтэ зачету, экзамены, туох баар конспегы, практиканы – барытын ирдиир. Быйыл Намҥа бурдук бөҕөтө үүннэ. Өйдөөн көрбүппүт —үөрэхтээх комбайнербут суох. Ыччаты ыытан үөрэттэриҥ дииллэр. Ол эрээри, бу эмиэ сезоннай, быстах үлэ буолан тахсар эбээт! Бу проблеманы хайдах эрэ, дириҥник үөрэтиэххэ наада дии саныыбын.

Михаил Неустроев, Хаандыгатааҕы горно-геологическай техникум директора:

— Биһиги техникуммутугар Дьабарыкы Хайа щахтатын, “Якутгеологияны”, “Анаабыр алмаастарын”, Зырянкатааҕы чохтоох сири сыһыарбыттара. Көмүс хостуур артыаллардыын үлэлэһэн эрэбит. Быйыл оҕо 80 %-на тыа улуустарыттан кэллэ. Икки сыл иһигэр бульдозеристары уонна сварщиктары үөрэтэн таһаартаатыбыт. Ол гынан баран, бу улахан тэрилтэлэр вакансия баар буоллаҕына биирдэ ылаллар итиэннэ биһиги биэрэр разрядпыт намыһах, онон үлэҕэ киирии аҕыйах. Биһиги улахан техникаҕа үөрэтэр көҥүлбүт суох. Сүрүн маасса ОДьКХ тэрилтэлэригэр, суол үлэтигэр, Хаҥалас, Харбалаах чоҕу хостуур разрезтарыгар үлэҕэ киирдилэр.
Практикаҕа үчүгэйдик бэйэлэрин көрдөрдөхтөрүнэ, үлэҕэ ылаллар. Кылгас болдьохтоох куурустары тэрийиэхпитин сөп. Холобур, Тополинай хаһаайыстыбата таба иитиитигэр специалистары бэлэмнээҥ диэн көрдөһөллөр.

Лариса Золотарева, Покровскайдааҕы Бизнес- технологияларга колледж директорын э.т.:

— Биһиги колледжпытыгар 28 улуустан тыа сирин ыччаттара үөрэнэллэр. Онон, биһиги «туризммыт» уонна «гостиничнай бизнеспит» сүрүннээн тыа сирэ хайысхаланар – «сельский туризм» диэн буолар. Маны таһынан, биһиги, үөрэнээччи практикатын барарыгар араас уустук түгэннэри көрсөбүт. Холобура, Дьокуускайга гостиница элбэх курдук эрээри, аан дойду таһымыгар эппиэттэһэр үс эрэ гостиница баар буолан биэрдэ. Дьэ ол иһин, «сельский туризм», «сельский гостиничный бизнес» диэн хайысхаларга бэлэмниирбит тоҕоостоох буолар. Бу идэҕэ үөрэммит эдэр киһи тыа сиригэр тиийэн бэйэтин дьоҕус тэрилтэтин олохтуур, үлэни-хамнаһы тэрийэр. Биһиги выпускниктарбыт СР Предпринимательствоҕа уонна туризм дьыалаларыгар министерствотыгар сыһыаннаахтар. Манна, Тыа хаһаайыстыбатын, Үөрэх министерстволарыгар курдук буолбатах эрээри, предпринимателлэргэ өйөбүл быһыытынан грантовай система үлэлиир. Докумуоннаргын сөпкө, үчүгэйдик түһэрэн, бизнескин, сыалгын-соруккун быһаардаххына – грант быһыытынан өйөбүл баар буолар. Ону сатыахха, кыайыахха наада. Биһиги дьоммутугар кумааҕы үлэтэ кыайтара охсубат. Бу эмиэ проблема. Аны туризмыҥ – эмиэ үксэ сезоннай үлэ…
— Өскөтүн улуус, нэһилиэк баһылыга гостиничнай бизнеһи сайыннарыан баҕарар буоллаҕына, бастатан туран, тугу гынарый?
— СР Предпринимательствоҕа уонна туризм дьыалаларыгар министерствотыгар, бачча специалиска наадыйабын диэн, сайаапка түһэрэр. Үгэс быһыытынан, туризмы тэрийии – бу дьиэ кэргэн бизнеһэ буоллаҕына, аймах-уруу өйүүр буоллаҕына, табыллыан сөп.

Алексей Павлов, СР анал үөрэхтээһиҥҥэ, кадры бэлэмнээһиҥҥэ уонна аттаран туруорууга министерствотын алын сүһүөх уонна орто профессиональнай үөрэхтээһиҥҥэ отделын начальнига:

— Агропромышленнай комплекска сүрүн сакаасчытынан Тыа хаһаайыстыбатын министерствота буолар. Онон тыа сирин кэлимник сайыннарыы туһунан ыйааҕы олоххо киллэрэр туһугар, быйыл үрдүк үөрэххэ ыытарбытыгар бүтэрдэхтэринэ 60 %-ра тыа сиригэр үлэлии барыахтаахтар диэн үлэлээтибит. Бастатан туран, тыа хаһаайыстыбатын специалистара. Онон бу министерствоны кытта олунньуттан саҕалаан билиҥҥэ диэри ким ханна барыахтааҕын аттара олоробут. Күн бүгүн 60 %-ра дуогабардаахтар, ханна барыахтаахтара быһаарылынна. Ити госсакааһынан киирбит 63 СГТХА выпускнига уонна республика тас өттүгэр барбыт 39 киһи. Сүрүннээн манна суох эбэтэр сэдэх идэлэргэ ыыттыбыт: гидромелиоратордар, гидротехниктар, араас технологтар, охотоведтар. Бүтэриэхтэрин биир куурус иннинэ чуолкайдаһабыт, дуогабардаах миэстэтэ баарын-суоҕун. Өскөтө үлэһит булбут буоллахтарына, атын сиргэ көрдүүбүт. Бу киирэллэригэр бастакы кууруска түһэрсибит дуогабардарын үлэлии баралларыгар эбии төлөбүрдээх үс сыллаах дуогабарынан чиҥэтэн биэрэбит.

Любовь Атласова, СР Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун департаменын салайааччытын солбуйааччы:

— Быйыл балаһыанньа арыый ордук. Ол курдук, сыл аҥаарын устата биһиэхэ 598 выпускник кэлэ сырытта. Мантан 47 % -на үлэнэн хааччылынна. Маны таһынан, биһиги үлэтэ суох ыччаты үөрэттэрэбит, 80%-нын рабочай идэҕэ туһаайабыт. Итиэннэ, биһиэхэ «переезд» уонна «переселение» программа үлэлиир, холобура, былырыын Сахалиҥҥа, Сочига үлэлии барар студенческай этэрээттэргэ көмөлөспүппүт. Кылаабынайа, ирдэнэр докумуоннар сөпкө толоруллуохтаахтар.

Чокуур Гаврильев:

— Идэҕэ үөрэтэр кыһаларга, Президент туруорбут соругун толорорго, государственнай өйөбүллээх 1000 специалиһы, аныгы кэм ирдэбиллэринэн, наада буоллаҕына уларыйа охсон, тыа сиригэр чахчы туһалаах идэлэри сыллата бэлэмниир кыах баар диэтибит. Үлэлиир, олорор усулуобуйа, биллэн турар, оҥоһуллуохтаах, ол эрээри, дьиҥэр, тыа сиригэр үчүгэй специалист тиийэн, олоҕу дьэ кини өрө тардыахтаах.

* * *

Ити курдук, «төгүрүк остуол» кыттыылаахтара, үлэ киһитин өрө тутар кэм кэллэ диэтилэр. Тыа сирин специалиһа бэйэтин үлэтин түмүгүнэн, кини тыа сиригэр олорорунан, тыа сирин сайыннарарынан киэн туттуохтаах. Кини – олоҕу хамсатар күүс.

Кэпсэтиини суруйдулар Татьяна МАРКОВА, Антонина ЭВЕРСТОВА.

Мария ВАСИЛЬЕВА (СИА) хаартыскаҕа түһэриитэ.