ЯСИА12+ СахаМедиа

Сюжеты

Главное Политика Экономика Общество Территория Инвестник Происшествия Культура Спорт Природа Жизнь Подробно Не факт

Фотоматериалы

альбомы
(Не отображено 341 фото) Просмотреть все

На карте

28 сентября 2015, 18:42

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Егор Борисов өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар туһаайан этиитэ


Ытыктабыллаах Сахам сирин олохтоохторо! Бу күннэргэ мин көҕүлээһимминэн оҥоһуллубут «Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» Саха өрөспүүбүлүкэтин сокуонун бырайыага киэҥ дьүүллэһиигэ тахсыаҕа. Манан сибээстээн мин дьоммор – сэргэбэр туһаайан бу сокуон туох санааттан уонна туохха олоҕуран оҥоһуллубутун туһунан этиэхпин баҕарабын.

Бастатан туран, биири бэлиэтиэх тустаахпын – тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта  олохтоох омуктарга саамай тыын боппуруос буолар. Онон  тыа хаһаайыстыбатын экономика салаатын эрэ быһыытынан көрбөккө, глобализация үйэтигэр саха уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар норуот быһыытынан тыыннаах хаалар, үйэлээх үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын, олоҕу оҥостууларын тутаах сыаннастарын сүтэрбэттэригэр  көмө буолар   усулуобуйаны тэрийии уустук эйгэтин быһыытынан ылынар сөптөөх дии саныыбын. Ити туһунан саха улуу бөлүһүөктэрэ  эппиттэрэ, суруйбуттара элбэх. Өксөкүлээх саха интеллигенциятыгар анаан суруйбут суругар  Саха сирин сайдыытын, чуолаан тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын ырытан турар. Кини бэйэтин этиилэрин дьүүллэһиигэ туруорарыгар эппит эбит – «бу боппуруостары биирдиилээн киһи кыайара саарбах, ол иһин бары интеллигеннэр, патриоттар уонна норуот холбоһуктаах көрүүтүгэр  биэрэбин» - диэн. Ити этии бүгүҥҥү да күҥҥэ актуальнай буолла. Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын боппуруостара норуот сайдыытыгар быһаччы сыһыаннаахтар.

Эһиги бары билэҕит, мин бэйэм тыа сиригэр төрөөбүт-үөскээбит, онно үлэһит буолбут, атахпар турбут киһибин. Онон  баар кыһалҕалары ис өртүттэн билэбин, бэйэбэр чугастык тутан ырытан көрөбүн. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын дуоһунаһыгар үлэлиэхпиттэн, ол да инниттэн, мин  тыа сирин дьонун, кинилэр үлэлээх, хамнастаах буолалларын көрөн, табаары оҥорон таһаарааччыларын өйөөн кэллим. Саҥа сокуон хайаан да наадатын  тыа сиригэр үлэлии-хамсыы сылдьар дьонтон саҕалаан үрдүк кабинеттарга тиийэ  бары өйдөөтүбүт. Сокуон бырайыага туохха олоҕуран оҥоһулунна диэн ыйытыы үөскүөн сөп.

2002 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатыгар оҥорон таһаарыыны государство өртүттэн сүрүннүүр туһунан республика сокуона ылыныллыбыта. Ити сокуон биллэн турар наадалаах, үтүө өрүттэрдээх этэ эрэээри, биллэр-көстөр туһаны аҕалбатаҕа. Уон сыллааҕыта «Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» федеральнай сокуон олоххо киирбитэ, ол эрээри, бу сокуон биһиги усулуобуйабытыгар сөп түбэспэт өрүтэ элбэх. Санаан да көрдөххө, Россия бары регионнарыгар сөп түбэһэр сокуон баар буолара саарбах. Биһиги  Саха сирин тыйыс, ураты айылҕатыгар, олохтоох омуктар үйэлээх үгэстэригэр, олохторун оҥоһуутугар сөп түбэһэр сокуону бэйэбит эрэ оҥоһуннахпытына табыллар түгэнэ үөскээтэ.

Саҥа сокуон оҥоһуллар өссө биир төрүөтэ – ырыынак усулуобуйатыгар сүүрбэттэн тахса сыл үлэлээн кэлбит уопуппут түмүллэр, учуоттанар кэмэ  уолдьаста.

Бастаан ырыынакка көһүү кэмигэр туһааннаах сокуоннар да  суохтара, оҥоһуллар уларыйыылар кэлин тугунан  дьайыахтарын сөбүн ырыҥалыыр, билгэлиир бириэмэ да суоҕа. Чааһынай бас билиигэ дьон сыһыана,   коллективизм принциптэригэр олохсуйбут психологията, сэбиэскэй кэмҥэ үөскээбит  оҥорон таһаарыы тиһигэ саҥа экономика  акылаата олохсуйарыгар  харгыс  буолбуттара. Бу кэмҥэ тыа сирин дьоно үгүс кыһалҕаны көрсүбүттэрэ, олус кылгас кэм иһигэр тыа хаһаайыстыбата айгыраабыта. Кризистэн тахсыы кэмигэр сыыһа-халты туттуу, биллэн турар, баар этэ. Тыа хаһаайыстыбата төрүкү барыһа суох салаа буолара хаһааҥҥытааҕар да чуолкайдык  бу кэмҥэ көстөн кэлбитэ.

Ону өйдөөн, бу сүүрбэччэ сыл устата тыа сирин сайдыытын инники күөҥҥэ тутан, государство өртүттэн өйөөн кэллибит. Өрөспүүбүлүкэ салалтата тыа сирин олохтоохторун  хаһан да көмөтө суох хаалларбатаҕа.Ол курдук бюджеттан бэриллибит улахан кредиттэр сотуллубуттара, государство өртүттэн өйөбүл араас көрүҥнэрэ олоххо киирбиттэрэ. Олор сыалларын быһаччы сиппэтэх да  буоллахтарына, болҕомто баара, көмө кэмигэр оҥоһуллан иһэрэ. Бюджет суотугар дотация, субсидия тиһигин быспакка бэриллэн, күн бүгүн тыабыт хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын сүрүн өртүн ыспакка, тохпокко хааллардыбыт.  Россия атын субъектарыгар  билигин даҕаны тыа сиригэр дэриэбинэлэр эстэ, симэлийэ тураллар, биһиэхэ  сэбиэскэй  кэм кэнниттэн биир да дэриэбинэ  иччитэхсийбэтэ, эстибэтэ. Төттөрүтүн, сүүрбэ сыл устата тыа сиригэр саҥа оскуолалар, детсадтар, балыыһалар, култуура дьиэлэрэ олоххо киирдилэр, бэрт элбэх спортивнай уонна инженернай объектар тутулуннулар.  Кэтэх дьиэлэри тутуу тэтимэ сылтан сыл улаатан  иһэр. Кыах тиийэринэн тыа сирин газтааһын, киин котельнайдарга холбооһун  бара турар. Тыа сирин бигэтик сайыннарарга биллэриллибит биэс сыллаах үлэ-хамнас  салҕанан барар. Ол түмүгэр аҕыйаҕа суох тыа сирин кооперативтарын, бөдөҥ хаһайыстыбалаах фермердэрин үтүө холобурдара баар буоллулар. Дьон оҥорон таһаарыыга интэриэһэ үрдээтэ, көхтөөх дьон элбээн иһэллэр. Аныгылыы толкуйдуур салайааччылар сорох сирдэргэ үлэни-хамнаһы сатабыллаахтык тэрийэллэр, ол хаһаайыстыбаларга эрэ буолбакка, муниципальнай таһымҥа эмиэ баар.

Ол эрээри, билиниэх тустаахпыт – тыа хаһаайыстыбатын сайдар тэтимэ бытаан.Урукку көрдөрүүлэри куоһарар таһымҥа тиийиэхпит өссө да ыраах, баар кыахтарбытын ситэри туһаммаппыт. Тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир дьон хамнастара кыра, үлэлиир усулуобуйалара тупсубат, тыа сиригэр олох-дьаһах син  биир  уустук, ыарахан. Ол да иһин норуот былаастан көмө эрэйэр. Ол эрээри государство биэрэр үбэ-харчыта төһө көдьүүстээхтик туһанылларын ырытар буоллахха, ороскуот элбэх, туһа дуона суох. Онон, мантан ыла ити өйөбүл  туһатын көрөр, тыа сиригэр көмөҕө барар бюджет үбэ-харчыта дьоҥҥо туһаны аҕаларга, түмүктээх буоларга  үлэлиэхтээх.
Ити барыта тыа хаһаайыстыбатын тэрийии биир кэлим, алларааттан үөһээҥҥэ диэри ситимнээх, уһун  болдьохтоох, тургутууну ааспыт, бары итэҕэһэ-быһаҕаһа үөрэтиллибит тиһигэ баччааҥҥа диэри олохтоно илигиттэн тутулуктаах. Агропромышленнай комплексы  мантан антах  итинник тиһиги үөскэппэккэ, сүрүннээбэккэ  эрэ өйүүр сатаммат.

Саҥа сокуон бырайыагын оҥорорго мин, бастатан туран, хас биирдии агропромышленнай комплекс үлэһитэ бэйэтин миэстэтин  чопчу  булуохтаах, сыалын-соругун өйдүөхтээх диэн санаанан салайтардым. Ким ханнык салааҕа ордук тахсыылаахтык, сатабыллаахтык үлэлиирин бэйэтэ эрэ быһаарынар кыахтаах. Үлэ түмүгүн иһин эппиэтинэһи таһынан, тыа сирин үлэһитэ бэйэтин быраабын уонна эбээһинэһин, ситимнэһэр эйгэлэрин кытта бииргэ үлэлэһии схематын чуолкайдык билиэхтээх.

Сокуон бырайыагар государство өйөбүлүн көрүҥнэрин тупсарыы уонна судургутутуу дьаһаллара көрүлүннүлэр. Быһалыы эттэххэ, государство өйөбүлэ улаатыа уонна олор ахсааннарыгар тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлэһэр бары субъектар киириэхтэрэ, кэтэх хаһаайыстыбалар кытта. Ким да туора көрүллүө суоҕа. Ол гынан баран, бу көмөнү  мүччү-хаччы эбии үбүлээһиҥҥэ тиксии курдук көрбөккө, тыа сирэ сайдыытын  механизмын быһыытынан ылынар наада. Бырайыакка государство өйөбүлүн  көдьүүстээхтик туһаныы ирдэбиллэрэ, уопсастыба  өртүттэн хонтуруол нуормалара, былаас уонна көмөнү ылааччылар икки өртүттэн эппиэтинэстэрэ чопчу ыйылынна.  Онон, тыа хаһаайыстыбатыгар угуллар хас биирдии солкуобай туһата биллиэхтээх, үлэ түмүктээх буолуохтаах.
Сокуон  бырайыагын биир бөдөҥ түһүмэҕэр тыа хаһаайыстыбатын  уонна булт  бородууксуйаларын соҕотуопкалааһын, таҥастааһын туһунан сиһилии киирдэ. Бородууксуйаны мэктиэлэммит батарыы ситимин олохтуур бэрээдэк быһаарылынна. Бырайыакка итини таһынан табаар эргиирин хаччыйыыны, ырыынак ситимин сүрүннээһини, ороскуоту толуйууну, страховка уонна техническэй регламены тутуһуу бэрээдэктэрэ  чопчуланна. Аныгы ырыынак экономиката ас-үөл хаачыстыбатыгар кытаанах ирдэбиллэри туруорарын умнар табыллыбат.

Оҥорон таһаарыы рентабельноһын, барыһын үрдэтэр туһугар племенной дьыала, агрономия, мелиорация, ветеринария технологияларын тутуһар ирдэбил туруоруллар, ону тэҥэ тыа хаһаайыстыбатын материальнай-техническай базатын бөҕөргөтөр, харайыы уонна таҥастааһын объектарын тэрийии  барыахтаах. Бу барыта сокуон бырайыагар киирдэ.
Саҥа сокуон балаһыанньалара тыа ыччата дойдутугар олохсуйарыгар, үөрэхтэнэн баран төннөрүгэр эмиэ өйөбүл буоларыгар баҕарабыт. Ыччата суох тыа кэскилэ сайдыбат, кадрдары таҥыы политиката мындыр уонна сиргэ тирэхтээх буолуохтаах. Манна балайда үрдүк эрээри, толоруллар кыахтаах былаан туруорулунна. Ол курдук ыччаты тыа хаһаайыстыбатын идэлэригэр бэлэмниир тиһиги, земскэй зоотехниктары уонна агрономнары үлэлэтии ситимин тэрийэр сорук турар. Итини тэҥҥэ сокуон бырайыагар тыа сирин үлэһиттэригэр  хамнаһы төлөөһүҥҥэ, үлэ дуогабарын түһэрсиигэ, санаторнай-курортнай эмтэниигэ  кинилэр бырааптарын уонна интэриэстэрин көмүскүүр балаһыанньалар киирдилэр, ити боппуруостарга дьүүллэһиигэ ордук болҕомтону уурар наада буолуо.
Эһиги дьүүлгүтүгэр тахсар сокуон бырайыага тыа хаһаайыстыбатын бары кыһалҕаларын быһаарарга  дьоһун, кэлим дьаһаллары хабарынан  нуорманы олохтооһуҥҥа  республика историятыгар ураты миэстэни ылыа дии саныыбын. Бу сокуон бырайыагар бары тыын боппуруостарга хоруй баар. Билэргит курдук, бу бырайыагы кытта республика хас да улууһун дьоно билсистилэр. Анал көрсүһүүлэргэ тыа хаһаайыстыбатыгар  быһаччы үлэлии сылдьар, табаары оҥоруунан дьарыктанар  дьон санааларын эттилэр, өйөөтүлэр, этии киллэрдилэр.

Ол да буоллар ханнык да докумуон эҥкилэ суох сүүс бырыһыан үчүгэй буолбат. Онон Саха сирин бары олохтоохторун  «Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан»  Саха республикатын сокуонун аһаҕас дьүүллэһиигэ кыттаргытыгар, бэйэҕит  бэлиэтээһиннэргитин биһиэхэ тиэрдэргитигэр, санааҕытын үллэстэргитигэр ыҥырабын. Тыаҕа олорор, үлэлиир дьон тус бэйэлэрэ бу тыын боппуруостарга туспа көрүүлээх, этиилээх буолааччылар. Ити сөп. Олоҕу таптыыр, хамсатар, тупсарар санаалаах дьон хаһан да туораттан көрөн турбаттар. Онон тыа сирин олохтоохторун мин өрөспүүбүлүкэ баһылыгын быһыытынан бу сокуону таһаарар көҕүлээһиммин кичэйэн ырытаргытыгар, сүбэҕитин холбуургутугар ыҥырабын. Сүбэннэн, биир толкуйунан омукпут олоҕун түстүүр докумуону  ылынар кэммит кэллэ. Муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара, тэрилтэлэр салайааччылара бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар, үлэлиир коллективтарыгар мунньахтары, төгүрүк остуоллары тэрийиэхтэрэ.  Дьонум-сэргэм аатыгар эрэ буолбакка, бырайыагы дьиҥнээхтик ырытыһан, итэҕэһин-быһаҕаһын ыйан, көннөрөн, ситэрэн, тупсаран биэриэ  диэн эрэнэбин.
Буоларын курдук тыа хаһаайыстыбатыгар улахан сыһыана суох эрээри куолулууру таптыыр, бэйэлэрин бэртэрин көрдөрө сатааччылар да кыттыһаллара саарбаҕа суох. Ол эрэн, кинилэр олохтоох, оруннаах  кириитикэлэригэр, эбиилэригэр, чопчу этиилэригэр мин махтаныах эрэ кэриҥнээхпин.

Сокуон бырайыагын өрөспүүбүлүкэ парламена алтынньыга көрөрө былааннанар. Сокуон бигэргэтиллибитин кэннэ, Саха  өрөспүүбүлүкэтин  Правительствота, Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл политикатын министерствота, өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын дьаһалтата сокуоҥҥа олоҕуран аакталары, уураахтары уонна ыйаахтары бэлэмнээн сокуону олоххо киллэрэр механизмнары бэлэмниэхтэрэ.

«Саха ынах кутуругун маныыр», «Саха сылгы куттаах» диэн өс хоһоонноро бааллар. Кырдьык, саха омуга  ынах, сылгы сүөһүлээх буолан  түҥ былыргы үйэлэртэн ХХ1 үйэҕэ кэллэ. Итини тэҥэ,  «Саха оҕуһун мииннэ да ырыаһыт буолар» диэн өс хоһооно баар. Дьэ, бу өс хоһоонугар -  биһиги омукпут дириҥ философията, төрүт дьарыгын тута сылдьар, онно тирэнэн куйаары кытта туойар саха киһитин кыаҕа! Онон, бу бүгүн дьүүллэһэр бырайыакпыт чахчы норуоппут сайдыытын түстүүр, инники дьылҕабытын  тымтыктыыр докумуон уонна тиһэх уһугар дьон-сэргэ олоҕун тупсарар сыаллаах-соруктаах.  Сахам сирин тыатын сиригэр олорор үлэһит дьон, дойдутун, омугун кэскилин  саныыр хас биирдии саха киһитэ ону таба өйдүөхтэрэ  диэн эрэнэбин!

pdf.gifСӨ Сокуонун барайыага.pdf

При частичном или полном использовании материалов гиперссылка на сайт ysia.ru обязательна.
Категория: Общество Просмотров: 799 Источник: ЯСИА Автор: СИА Изображение: Назаров Александр Подписаться на обновления

Комментарии

Вы не можете оставить комментарий, пока не войдете на сайт. Вход / Регистрация

Авторизация на сайте через социальные сети

ЯСИА, Якутия, Саха Сирэ