Мандар Уус этэринэн, ойуу – өбүгэбит тыла. "Үрдүк Айыылар айбыттарынан саха омук икки тыллаах - Айыы тыла уонна Ойуу тыла. Айыы тыла – айыы киһитин саҥата, күн аайы кэпсэтэр-ипсэтэр, быһаарсар тыла-өһө. Ойуу тыла диэн баарын билигин сорохтор билбэттэр. Ойуу тыла олус күүстээх. Ону буһаран, дириҥэтэн дьоммор-сэргэбэр тириэрдэ сатыыбын", - диир кини.

Өбүгэлэрбит аһыыр иһиттэрин-хомуостарын, таҥнар таҥастарын-саптарын, киэргэллэрин-симэхтэрин, ат сэбин-сэбиргэлин, ыһыах ыһар түһүлгэлэрин, о.д.а. биир да ойуута-бичигэ суох, килэгир ньуурдаан оҥороллоро буолуо дуо? Саха киһитэ тугу оҥорбутун, туппутун, иистэммитин көрүөхтэн кэрэ дьикти гына, дириҥ ис хоһоонноон ойуулуурун ылсан хасыһар киһи сурук-бичик курдук ааҕыан сөп.

Саха ойууларын ортолоругар арчылыыр ойуулар, алгыс ойуулара, харыс ойуулар бааллар. Тус дьайыылаах ойуулар, киэргэл-симэх ойуулара, ахсаан, кэрдии ойуулар, оннооҕор кырыыс, кыргыс тардар халаһыннар баар буола сылдьыбыттар.

Ойуу тыла куппут кутуллуоҕуттан сайдан барар. Ойуу тыла уонна Айыы тыла иккиэн сиэттиһэн олох суолун устун айанныыллар. Ол иһин, оҕо күн сырдыгын ыйдаҥардар буолуоҕуттан ыла кэрэни, дьэрэкээни кэрэхсиир, дорҕоону, муусуканы болҕойор буолар.

"Ойууну киэргэл эрэ курдук туттар буоллубут. Былыр иис-уус соҕотох киһи үлэтэ буолбатах этэ. Дьахталлар түмсэн олорор иистэнэллэрэ, кыргыттары үөрэтэллэрэ. Билигин кыргыттарбыт, дьахталларбыт бииргэ мустан олорон иистэнэллэрэ буоллар, ол туһата наһаа улахан буолуо этэ. Бэйэ-бэйэбитин кытары кэпсэтэрбит аҕыйаабыт кэмигэр", - диэтэ Мандар Уус.

"Ойуулар – айыыларбыт бэлэхтэрэ. Ону сүрэххит сөбүлүүрүнэн, хараххыт хайгыырынан бэйэҕит туттуоххутун сөп. Онно туох да буойуу-хаайыы төрүт суох. Ол гынан баран, күрүөтэ суох ойуу баар буоллаҕына, туох да кээмэй, хаайыы суох буоллаҕына, ол аата үүнэ-тэһиинэ суох барыы буолар. Онон ойуугут хайаан да күрүөлээх буолуохтаах. Кыаллар буоллаҕына, 3 күрүөлээх буоллун. Үс күрүө саха киһитигэр саамай муҥур өйдөбүл буолар. Саха киһитэ хаһан баҕарар кэм-кэрдии иһинэн олорор. Киниэхэ бас-баттах барыы, үүнэ-тэһиинэ суох барыы суох. Көмүскэнэргэ, харыстанарга айылҕабыт барахсан үөрэтэр. Ол да иһин, ойуубут барыта күрүөлээх. Куруук кэтэнэ-манана, көрүнэ, араас куһаҕан дьайыылартан харыстана сырыттахпытына эрэ, тыыннаах хаалыахпыт", - тоһоҕолоон эттэ кини.

Ойуу киһиэхэ хайдах дьайарый? Ойуу киһиэхэ бастаан «көрөр» өйдөбүлүнэн дьайар. Ойууну хараххынан көрөн ылынаҕын эбэтэр ылыммаккын. Кэрэ өттүн, эйиэхэ сөбүлэтэр өттүн аан бастаан ылынаҕын. Онтон дириҥник толкуйдуур киһи сөбүлээбэтэх да өттүн: «Мин тоҕо сөбүлээбэтим?» – диэн толкуйдуур. Биһиги үксүбүт аан бастаан хайдах көрбүппүтүнэн ылынабыт.

"«Көрүү» диэн барыгытын маннык эргиччи көрөн кэбиһэрим ааттанар. Оттон бэйэҥ санааҕар оҥорон көрөрүҥ «өтө көрүү», «инникини өтө көрүү» диэн буолар. Ол кэнниттэн аны «көрүүлэнии» диэн кэлэр. Ол аата, мин өтө көрбүппүнэн эрэ муҥурдаммакка, бэйэм эбэтэр дьонум инникитин, олох-дьаһах хайдах буолуохтааҕын өтө көрөр идэлэнэбин. Дьэ, ол кэнниттэн үрдүк айыылар эттэхтэринэ, Көрбүөччү күүһүгэр дьэ, тахсыахха сөп. Көрбүөччү диэн айылҕаттан бэриллэр сүдү күүс. Ити күүс киһиэхэ барытыгар бэриллибэт. Үрдүк айыылар анаатахтарына эрэ, өтө көрүү бэриллэр. Кини эппит тылларын Көрбүөччү көмөтүнэн дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдээри. Бу айыылар эппит тылларын дьоҥҥо тиэрдээччи киһи Көрбүөччү диэн буолар", - диир Мандар Уус.

Ол иһин, саха тылыгар «көр» диэн тыл улахан суолталаах, дириҥ ис хоһоонноох. Саха киһитэ бэйэтин ойуу тылынан көрөр, «көр» диэн тылы өрө тутар. Онтон «эт» диэн тыл кэлиэҕэ. Этитии кэлэр. Бу киһи бэйэтин күүһүнэн этитэр, этиттэрии курдук таһымҥа тахсар. Биһиги үксүбүт онно тиийбэт дьоммут. Арай олоҥхоһут...

Этиттэрии чыпчаала - ойуу сүрүн күүһүн кини илдьэ сылдьар. Ойуун, удаҕан – этиттэрии үрдүк чыпчаалыгар сылдьар дьоннор. Олоҥхоһут айыылартан кэлбит өйдөбүлү биһиэхэ тарҕатар кыахтаах. Кини тарҕатарынан эрэ муҥурдаммат, кини ол күүһүнэн киһиэхэ дьайар кыахтаах киһинэн ааҕыллар.

Оҕолорбутун үөрэтэрбитигэр ити ситими илдьэ сылдьыахтаах этибит. Билигин материальнай ситимҥэ киирэн хаалан, биир куплеттаах хоһоону 2-3 күн үөрэтэ сатыыбыт. Тоҕо, туохтан манныкка кэллибит? Өбүгэбит курдук үрдэ суох үгүс өйдөбүлү өйбүтүгэр хаһаанар сүдү кыахпыт тоҕо симэлийдэ? Наада тирээтэр эрэ харыыта суох хостоон, уу сүүрүгүн курдук кутар уус-уран тылбыт-өспүт ханна тиийдэ?

Оттон олоҥхобутун кытары сэргэстэһэ хаампыппыт эбитэ буоллар, биһиги оҕолорбутуттан генийдэр тахсыа этилэр. Көннөрү да оҕолор буолбатах, генийдэр. Ону барытын сарбыйан, сүтэрэн баран сылдьабыт.

"Мин аҕабын сөҕөрүм. Аҕам ыалга олоҥхолуу тиийэригэр хайаан да миигин илдьэ барара. Тоҕо эрэ убайбын эбэтэр бырааппын ылбата. Мин кини олоҥхолуурун истэ буолбакка, ыалга алаадьы, саламаат сиэри барсарым. Оҕо өйүн-санаатын бэйэҕит билэҕит. Аҕам олоҥхолуон иннинэ биир чаас хайаан да саҥата суох олорор этэ. Улаатан баран: «Аҕаа, эн тоҕо наһаа өр олороҕун, дьоннор күүтэллэр ээ», – диэн ыйытар буолбутум. Онуоха: «Тукаам, харахпар оҥорон көрөбүн. Төһөнөн оҥорон көрөбүн да, тылым-өһүм оччонон тахсыылаах, этиттэриилээх буолар», – диирэ. Ити кистэлэҥи арыйар түгэммитигэр биһиги аан дойду дьонун үөрэҕэр саҥаны киллэриэхпитин сөп этэ. Биирдэ да кэлэҕэйдээн, кэтэмэҕэйдээн көрбөккө, уонунан тыһыынчаттан тахса тыллаах олоҥхону олоҥхолуура. Олоҥхоҕо сытар – киһи-аймах өйө-санаата, көрөр көрүүтэ", - диэн бэлиэтээн этэр Мандар Уус .

Олоҥхоһут киһи дьонун-сэргэтин, айылҕатын, туох баарын барытын хараҕар оҥорон көрөн эрэ баран олоҥхолуур. Төһөнөн дириҥник көрөр да, соччонон тыла-өһө чөллөрүйэн, эҥсиллэн тахса турар.

Мөккүһэр үйэ кэллэ

– Киһиэхэ Билии маһа диэн баар. Билии маһа кини кыра эрдэҕиттэн силистэнэр-мутуктанар. Оттон аныгы дьон Билиибит маһын «... телевизорга көрдөрбүттэрэ, радиоҕа кэпсээбиттэрэ, хаһыакка суруйбуттара...» диэбитинэн эрэ оҥостон кэллибит.

Күндү төрөппүттэр, оҕолоргутун, сиэннэргитин кытта элбэхтик кэпсэтиҥ. Кини тыллаах буоллаҕына сайдар. Төһөнөн оҕолоргутун кытары элбэхтик уонна аһаҕастык кэпсэтэҕит да, эһигиттэн тэйиэ суоҕа. Баай тыллаах-өстөөх киһи хаһан да өлөн-охтон биэрбэт.

Мин аҕабын кытта мөккүһэн куруук кыайтарар этим. Кини тыла-өһө наһаа имигэс, наһаа баай буолан, миигин кыайара.

Армияҕа сулууспалыы тиийбитим. Нуучча омук өрөҥкөлөспүт уолаттара миигин кып-кыра киһини таах сабыта охсо сылдьаллара. Аҕыйахта кэһэйэн баран: «Маннык буоллаҕына, сатаныа суохпун. Тылбынан киирсииһибин», – диэн толкуйга кэлбитим. Нууччалыы саҥарар үөрүйэҕим суох буолан, билэрбин да кыайан быһаарсыбат буоллаҕым. Онтон нууччалыы кинигэлэри кэмэ-кэрдиитэ суох ааҕар буолбутум. Онон литература тылынан эрэ саҥарар-иҥэрэр буолан хаалбытым. Маатыра-куутуру диэни билиммэппин. Онтон ыла нуучча уолаттара туохха эмэ мунаахсыйдылар да, миигиттэн кэлэн ыйыталаһар буолбуттара. Хор, тыл диэн оннук күүстээх.

Онон хас да тылынан оҕолоргутун саҥара үөрэтиҥ диэн сүбэлиибин. Тоҕо диэтэххэ, улуу омуктар тылларын үөрэтэр, толору баһылыыр кэм кэллэ. Нуучча, английскай тыллары сэргэ биир эмэ илиҥҥи тылы билиэххэ. Оҕоҕут кырата 4 тылы билэрин ситиһиэхтээххит. Оччоҕо орто дойдуга эһиги оҕоҕут наадатын толору быһаарсар, кимиэхэ да атаҕастаппат, баттаппат курдук дьоллоохтук олоруо. Мөккүһүө. Билигин мөккүһэр үйэ кэллэ. Ким эрэ эппитин эрэ хоту сылдьар буоллаххытына, олох олорор уустугуруо. Онон оҕолоргутун тыллаах-өстөөх, чаҕылхай гына иитэр наада.

Киһи ханнык тылынан саҥарара, ханнык дорҕоонунан тыл таһаарара кини удьуоругар суруллар эбит. Биһиги санаабыт, толкуйбут сүрүн күүһэ манна сытар. Удьуорбутуттан, төрөппүттэрбититтэн кэлэр. Ол аата эн төрөөбүт тылгын, төрөөбүт тылыҥ дорҕооннорун оҕо эрдэххиттэн таба саҥарар буолуохтааххын. Оччоҕуна өйбүт-санаабыт сайдыыта айылҕа бэйэтэ айбытынан барар. Тылбыт буккуллан бардаҕына, сайдыыбыт арыый бытаарыан сөп. Төрөөбүт тылын баһылаабыт киһи атын тылларга быдан дьоҕурдаах буолар. Тоҕо диэтэххэ, төрөөбүт тылыгар тапталынан умайар киһи атын тыллары түргэнник ылыныан сөп.

Онон оҕолорбутугар Ойуу уонна Айыы тылларын иҥэрдэхпитинэ эрэ, толору өйдөөх-санаалаах ыччаттары иитэн таһаарар кыахтаахпыт. Киһиэхэ төрөөбүт тылтан ордук сүдү күүс баарын билбэппин.

Билии-көрүү барыта төрүттээх, силистээх-мутуктаах буолуохтаах. Сахабыт тылын төрүт ийэ тылынан, классиктарбыт тылларынан хайаан да байытыаҕыҥ. Оҕо хайаан да ааҕыахтаах. Мин кумирым Антон Чехов кинигэтин куруук илдьэ сылдьабын. Туох эмэ буолла да, киниэхэ «тиийэбин» уонна сөптөөх эппиэти булабын. Сорох боппуруостарбар эппиэти «Сааскы кэмтэн» булабын. Аҕам олоҥхолорун ааҕабын. Онон аҕам кэриэһэ миэхэ олус улахан. Кини түөрт олоҥхону бэлэхтээбититтэн иккитин кыайан сааһылыы иликпин, икки олоҥхото бэчээккэ толору бэлэм.

Кыыс оҕо кэрэҕэ иитиллиэхтээх

– Былыр кыыс оҕо хаппахчыга киирэр кэмнээх буолара. Ол аата кыыс оҕо саамай ситэр-тупсар кэмигэр ымсыы харах өтө көрбөтүн диэн харыстыыр кэмнэрэ. Биһиги ситэн эрэр кыргыттарбытыгар кыра хаппахчы курдук, кини хоһун саамай кэрэ мустар сирин курдук оҥоруохха. «Киискэ суулуохха, көмүскэ кистиэххэ» диэн буолбатах. Төһө кыалларынан, кыыспытын дьиэбит саамай кэрэ муннугар олохтуоҕуҥ. Кыыс оҕо кэрэҕэ иитиллиэхтээх.