1. Тыа сирин инфраструктуратын сайыннарыы.
Маныаха социальнай суолталаах объектар хас биирдии нэһилиэнньэлээх пуун үүнэр кэскилин (оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтүнэн) уонна үлэлиир кыамтатын (производствоны тэнитиигэ) аахсан, тутуллуохтаахтара чорботуллан ыйыллар. Ол аата “оҕо турбат” буолбут, төрүүр-ууһуур, үлэни-хамнаһы кыайар саастаах ыччат дьоно сайдыыга тардыһан киин сирдэргэ көспүт кырыы-уһук нэһилиэктэр, учаастактар эмиэ туора хаһыйыллар, арыыланан хаалар усулуобуйалара олохтоммутугар тахсар.
СР стратегияны чинчийиигэ киинэ чинчийэн көрөн баран, республика бюджетыттан көрүллэр үп баһыйар өттө тыа сирин нэһилиэнньэлээх пууна тыыннаах буолуутун хааччыйыыга, ол эбэтэр социальнай инфраструктураҕа, олорор дьиэ-уот көрүүтүгэр уонна  коммунальнай хаһаайыстыбаҕа, бюджеттан хамнастанар үлэһиттэргэ ороскуоттанарын, оттон производствоны сөргүтүүгэ, ол иһигэр тыа хаһаайыстыбатын үлэтин тилиннэриигэ ордубатын быһаарбыт. Били, балаҕанын кэннин көрбөккө быстарбыт кырдьаҕаска дылы...
 
2. Тыа сиригэр олорор дьиэни тутууга судаарыстыба өйөбүлүн тоҕоостоох механизмын олохтооһун.
Туһааннаах ыйаахха республика үрдүнэн тутуллар кэтэх олорор дьиэ бүттүүн кээмэйиттэн тыа сирэ ылар өлүүскэтин 2016 сылга 50%-ҥа диэри тиэрдэргэ сорук туруоруллубута. Элбэх программа (баһыйар өттө республика хос программалара уонна тыа хаһаайыстыбатын министерствотын “Тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын сайыннарыы” тус сыаллаах федеральнай программата) үлэлээбитин түмүгэр тыа сиригэр 133,6 тыһ. кв. м (2012 с. таһымыгар тэҥнээтэххэ 122,8%), ол эбэтэр олорор дьиэни тутуу бүттүүн кээмэйиттэн 33%, ол иһигэр 117,4 тыһ. кв. м кэтэх дьиэ (бүттүүн кээмэйтэн 60,5%) туһаҕа киллэрилиннэ.

3. Тыа сирин дьоно суолга-айаҥҥа иҥнигэһэ суох сылдьарын хааччыйыы.
Суол фондатыттан олохтоох суоллары тутууга муниципальнай тэриллиилэри кытта 333 сөбүлэһии түһэрсиллэн, 1,6 млрд солк. бэрилиннэ. Ааспыт сылга олохтоох суолталаах 15,95 км, ол иһигэр тыа сирин сэлиэнньэлэригэр тиэрдэр 14,8 км уһуннаах суол тутулунна.139,6 мөл. солк. суумаҕа 118 км усталаах массыына сылдьар олохтоох суол өрөмүөннэннэ, итинтэн 109,3 мөл. солк. тыа сирин улуустарыгар ыытылынна. 183 нэһилиэнньэлээх пуун иһигэр 875,8 мөл. солк. суумаҕа 371 км усталаах уулусса суола өрөмүөннэммититтэн тыа сиригэр 40%-на (347,2 мөл. солк.) тигистэ.
Улуустар истэригэр субсидиялаах 1263 рейс оҥоһуллан, 27496 пассажир чэпчэтиллибит тарибынан көттө. Барыта 169 мөл. солк. туһанылынна. Улуустар икки ардыларыгар, чуолаан хотугу улуустартан Дьокуускайга диэри уонна төттөрү көтүүгэ субсидиялаах көтүү иллэрээ сылтан 4 төгүл улаатыннарыллан, 9775 пассажир 50%-наах чэпчэтиинэн туһанна.
Уу суолунан 13 хайысхаҕа 15 улуус 70 нэһилиэнньэлээх пуунун хабан, 253 субсидиялаах рейскэ 15127 киһи тиэйилиннэ. Ону тэҥэ суола-ииһэ суох 5 уһук нэһилиэккэ 5 мөл. 538 тыһ. солк. суумалаах субсидия көрүллэн, бадараантан, ууттан иҥнибэт техника атыыластылар.

4. Тыа сиригэр идэлээх кадры бэлэмнээһин уонна сыһыарыы көдьүүстээх, судургутуллубут механизмнарын олоххо киллэрии.
Идэлээх үөрэҕи биэрэр тэрилтэлэри бүтэрбит ыччаты үлэнэн хааччыйыы тэрээһиннээхтик ыытыллыбытын түмүгэр 2013 с. тыа сиригэр 2079 специалист уонна рабочай кадр үлэтин саҕалаата: ол иһигэр үөрэҕириигэ – 502, доруобуйа харыстабылыгар – 154, тыа хаһаайыстыбатыгар – 311, транспорка – 81, тутууга – 55, ОдьКХ-гар уонна энергетикаҕа – 276, култуураҕа уонна искусствоҕа – 80 киһи.
Тыа хаһаайыстыбатын министерствота 2004 с. ыла 1154 эдэр специалиһы тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэригэр дуогабардаһан ыытан, ый аайы харчынан төлөбүр биэрдэ. Билигин 26 улууска 515 эдэр специалист судаарыстыбаттан эбии төлөбүргэ үлэлии сылдьар.
Тыа сирэ билигин даҕаны 3243 специалиска наадыйар. Ааспыт сыл түмүгүнэн тыа сирэ специалистарынан хааччыллыыта 64,1%-ҥа тэҥнэстэ.  

5. Тыа сиригэр олох-дьаһах инфраструктуратын тупсарыы.
Улахан дьон араҥатын диспансеризациянан хабыы былырыын иллэрээ сыллааҕыттан 4 төгүл улаатан, 50 тыһ. киһиэхэ тиийдэ. Ол иһигэр медиктэр суола-ииһэ суох, ыраах сытар нэһилиэктэргэ 19704 киһи доруобуйатын көрдүлэр. Ол түмүгэр 2421 киһи дьарҕа ыарыылааҕа аан маҥнай быһаарылынна. Кинилэртэн үгүстэрэ сүрэх-тымыр ыарыылаахтар – 1195 киһи, ону тэҥэ 65 киһи сахарнай диабеттааҕа, 42 киһи искэн ыарыылааҕа билиннэ.
Сыл ахсын физкултууранан уонна спордунан дьарыктанааччы ахсаана эбиллэн иһэр. Онно төрүөтүнэн тутуулары, араас дьаһаллары ыытыы буолара саарбаҕа суох. Ааспыт сылга 32 спорт былаһааккатын тутуу саҕаланан, 12-тэ үлэҕэ киллэрилиннэ. Дьааҥы Сайдыытыгар, Уус-Алдан Бороҕонугар спорт саалалара, Муома Буор Сыһыытыгар тренажернай саала тутуллан киирдилэр. «Спорт – тыа сиригэр»  диэн республика тыатын сиринээҕи култуура-спорт фестивалыгар 55225 киһи кытынна.
6. Тыа сиригэр дьон саҕалааһынын уонна дьарыктаах буолуутун өйөөһүн.
Олохтоох оҥорон таһаарыыны өйүүр механизмнары олоххо киллэрии чэрчитинэн тыа сиригэр үлэлиир дьоҕус уонна орто предпринимателлээһин 776 субъегар 256 мөл. солк. суумалаах судаарыстыба өйөбүлэ оҥоһулунна. Оттон предпринимателлээһини сайыннарыыга туһуламмыт муниципальнай программаларга кыттыгас үбүлээһиҥҥэ республикатааҕы уонна федеральнай бюджеттартан 119 мөл. 644,877 тыһ. солк. ыытыллыбытыттан тыа сиригэр  96 мөл. 023,2 тыһ. солк. тиксэрилиннэ.

7. Тыа сиригэр ыччаты, ол иһигэр волонтер хамсааһынын уонна студеннар этэрээттэрин, тардан туран производство, тутуу итиэннэ уопсастыбаннай үлэлэри тэрийии.
Студеннар этэрээттэрэ сыл ахсын көхтөөхтүк кытталлар. Ол курдук, тутууга 1602 студент үлэлээтэ, педэтэрээттэргэ 400 студент баһаатайдаата, тыа хаһаайыстыбатыгар 634, анал этэрээттэргэ 125, сервис этэрээттэригэр 325 киһи үлэлээтилэр.

8. “Сахам сирэ XXI үйэҕэ” республикатааҕы үтүө дьыала хамсааһынын чэрчитинэн үбүлээһин кээмэйин 2013 сылга 1,5 төгүл улаатыннаран туран, тыа сирин дьоно оскуола иннинээҕи тэрилтэлэри, култуура элбэх хайысхалаах комплекстарын уонна спорт тутууларын тутарга баҕаларын көҕүлээһин.
Хамсааһын сүнньүнэн иллэрээ сыллааҕыттан 1,5 төгүл элбэх үп  көрүллэн, ааспыт сылга республика 28 улууһугар 98 объект тутулунна. Ол иһигэр 10 оҕо саада, 4 оскуола, 1 спорт саалата, 4 спорт уонна 17 култуура, 2 элбэх хайысхалаах  тутуулар бааллар.   

9. Тыа сиригэр дьон уопсастыбаҕа суолталаах уонна социальнай хайысхалаах, ол иһигэр чэбдик олоҕу тэнитиигэ, көҕүлээһиннэрин өйөөһүн.
Куонкурус хамыыһыйатын сүүмэрдээһининэн республика бюджетыттан 14 муниципальнай программаны өйөөһүҥҥэ холбоон 20 мөл. солк. суумалаах субсидия үбэ бэрилиннэ.

10. Мобильнай сибээс тиийимтиэ буолуутун үрдэтии – 2016 сылга республика тыатын сирин 75%-гар диэри, Интернет ситимигэр түргэн тэтимнээхтик киириини – 2016 сылга республика тыатын сирин 80%-гар диэри.
2013 с. тыа сирин 361 сэлиэнньэтиттэн 314-дэ суотабай сибээһинэн хааччылынна, ол эбэтэр 87% хабылынна. Интернет ситимигэр кэтит балаһалаахха киириигэ 310 сэлиэнньэ холбонно, онон хааччыллыы 85,8%-ҥа тэҥнэстэ.
Ону таһынан ааспыт сылга 10 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа цифровой телевидение киирдэ. Телевидение бу көрүҥэ 2014-2015 сс. 212 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа олохтонуохтаах.

11. Россия Федерация­тыгар 2013 сылга Тулалыыр эйгэни харыстааһын сылын ыытыы чэрчитинэн дьаһаллары ыытыы.
Муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын кытта үлэ ыытыллыбытын түмүгэр 410 муниципальнай тэриллиигэ барытыгар куорат уонна тыа сирин сэлиэнньэлэрин тупсарыы быраабылалара бигэргэннилэр. Бөһүөлэктэр тас көстүүлэрин тупсарыыга, ырааһырдыы, көҕөрдүү үлэлэригэр анаан нэһилиэктэргэ 1-дии, улуустар кииннэригэр 5-тии мөл. солк. өйөбүл оҥоһулунна.

12. Тыа хаһаайыстыбатын производствота бигэтик үлэлиирин хааччыйыы.
Ааспыт сылга саҥа тэринэр фермердэри өйөөһүҥҥэ 82,7 мөл. солк., көрүллэн, 50 бааһынай 1,5-лыы мөл. солк. көмө үбү ылла. Оттон бааһынай (фермер) хаһаайыстыбаларга олоҕуран дьиэ кэргэн сүөһү иитэр фермаларын сайыннарыыга 96,87 мөл. солк. ороскуоттанна. Барыта 10 дьиэ кэргэн хас биирдиилэрэ 5,812 мөл. солк. ыллылар. Оттон ыанар ынах төбөтүн ахсын түҥэтиллибит 10-нуу тыһ. солк. көдьүүһүн көрдөрбөтө. Ону аахсыбакка, быйыл өйөбүл механизма уларытыллыбат буолла. Эһиил хайдах буолуой? Ол туһунан аныгыскы сырыыга быһааран кэпсиэхпит.