Тэрээһини парламент аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтэ көҕүлээн ыытта. Правительство чааһын Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков салайан ыытта. Биллэрин курдук, 2013 сыл өрөспүүбүлүкэбитигэр Тыа сирин сылынан, ол кэннитэн пятилетка биллэриллибитэ. Спикер бу кэмҥэ тыа сиригэр сыһыаннаах нормативнай-правовой акталар ылыллыбыттарын бэлиэтээтэ. Александр Николаевич: «Өрөспүүбүлүкэҕэ биир кэлим тэрээһиннэр былааннаммыттара. Тыа сирин олоҕун хаачыстыбалаах саҥа таһымҥа таһаарыы — сүрүн сорук буолбута. Бу — глобальнай боппуруос. Ити соругу толоруунан соҕотох тыа хаһаайыстыбатын министерствота эрэ дьарыктаммат. Манна элбэх структура үлэлэһэр. Ол курдук, тутуу, үөрэх, доруобуйа, культура, о.д.а. министерстволар», - диэн эттэ.

Туох үлэ оҥоһулунна?

2013 сылга тыа сиригэр аналлаах туох үлэ оҥоһуллубутун туһунан сүрүн дакылааты правительство бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Петр Алексеев оҥордо. Кини өрөспүүбүлүкэбит нэһилиэнньэтин 3/1 тыа сиригэр олорорун туһунан эттэ. Петр Николаевич тыа сирин кыһалҕалара уонунан сыллар усталара мунньуллубуттарын бэлиэтээтэ. Дакылаатчыт үгүс үлэ ыытыллыбытын туһунан эттэ.

Ол курдук, 49 правовой-нормативнай акта, 2013 сыл муус устар ыйга «2013-2016 сс. уонна 2020 сылга диэри кэмҥэ тыа сирин бөҕөтүк сайыннарыы» диэн программа ылыллыбыттара. 2013 сыл өрөспүүбүлүкэбитигэр Тыа сирин сылынан биллэриллэн, өрө көтөҕүллүүнү үөскэппитэ. Тыа хаһаайыстыбатыгар эрэ буолбакка, бары хайысхаҕа үбүлээһин улаатыннарыллыбыта. Ол курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар 8 млрд 40 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Маны таһынан бары государственнай программалар үбүлэниилэрэ улаатыннарыллан биэрбитэ. Ааспыт сылга тыа сирин өйөөөһүҥҥэ барыта 20,2 млрд солк. көрүллүбүтэ.

Правительство бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Петр Алексеев өрөспүүбүлүкэбитигэр тыа сирин сайыннарыыга пятилетканы биллэрии, депутаттар этиилэригэр олоҕурбутун ыйда. Биллэрин курдук, Ил Түмэн төрдүс ыҥырыытын тыа сириттэн төрүттээх депутаттара пятилетканы сорунуулаахтык туруорсубуттара. Оччолорго вице-спикер Александр Жирков: «Тыа сиригэр биир сыллаах, быстах дьаһалынан хамсааһын тахсыбат. Тыа сирин олоҕун саҥа таһымҥа таһаарыы — бу урукку өттүгэр ылыныллыбатах, тыа сирин олоҕун эйгэтин олоччу сайыннарар сорук. Бу биир-икки сыллаах буолбакка, кэскиллээх, күүстээх хамсааһын», - диэн эппитэ.

Билигин өрөспүүбүлүкэ правительствота 2014-2018 сс. тыа сирин сайыннарыыга туһуламмыт тэрээһиннэр былааннарын оҥоро сылдьар. Быйылгы сылга тыа хаһаайыстыбатын государственнай программатыгар 6,76 млрд солк. көрүллүбүт. Маны таһынан тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга федеральнай киинтэн 1 млрд солк. субсидия тыырыллара күүтүллэр.

Демографическай уонна оҥорон таһаарыы балаһыанньаларын учуоттаан, социальнай уонна производственнай объектар Схемалара оҥоһуллубут. Ааспыт сылга тыа сиригэр олорор дьиэни тутууга 331,1 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Оттон «2013 сылга диэри тыа сирин социальнай сайыннарыы» диэн федеральнай тус сыаллаах программанан тыа сиригэр олорор дьиэни тутууга барыта 627,3 мөл. солк. тыырыллыбыт. Ол курдук, 469 ыал саҥа дьиэлэммит. Билигин дьиэни толору хааччыллыылаах гына оҥорорго үлэ барар. Толору хааччыллыылаах дьиэлэр баар буоллахтарына, тыа сиригэр дьон тоҕо олохусуйуо суоҕай?

Ааспыт сылтан саҕалаан тыа сирин олохтоохторугар анаан ипотека программата үлэтин саҕалаабыта. Урукку өттүгэр манан куорат уонна улуус киинин олохтоохторо эрэ туһаналлара. Уон үс нэһилиэнньэлээх пууҥҥа оттугу кэмчилиир хочуоллары туруорбуттар. 2013-2014 сс. чааһынай дьиэлэргэ 41 хочуол туруоруллубут. Ити хочуоллар маһы уонна таас чоҕу олус диэн кэмчилииллэрэ биллибит.

2013 сыл ахсынньы 17 күнүнээҕи өрөспүүбүлүкэ Президенин Ыйааҕынан «Чааһынай олорор дьиэлэри киин сылытар ситимҥэ холбуур туһунан» программа иһинэн программа бигэргэммитэ. 2013-2016 сс. ити программа олоххо киириитигэр 824,7 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Манна кыаммат ыалларга субсидия көрүллүүтүн ситимэ олохтоммута. Ааспыт сылга барыта 600 дьиэ кэргэҥҥэ 49,3 мөл. солк. көмө оҥоһуллубута. 2013 сылга 1 тыһыынчаттан тахса ыал киин сылытар ситимҥэ холбоммута. 3065 олорор дьиэ гаазка холбоммут. Сэттэ нэһилиэнньэлээх пууҥҥа 14,1 км гааз ситимэ тардыллыбыт.

Тыа сиригэр уу турбатын тардыыга 157,3 мөл. солк. субсидия көрүллүбүтэ. Өрөспүүбүлүкэ 10 бөһүөлэгэр 81,53 км уур ситимэ тардыллыбыт. 67 хочуолунай, үс нэһилиэнньэлээх пууҥҥа дизелинэн үлэлиир электростанция тутулланнар үлэҕэ киирбиттэр. Лизинг усулуобуйатынан коммунальнай анал техникалары атыылаһыыга систиэмэ олоххо киирбит. Манна хотугу уонна арктическай улуустарга уонна ыраах сытар кырыы нэһилиэктэргэ бюджеттан субсидия көрүллүбүт. Өрөспүүбүлүкэ Суолун фондатыттан 1,6 млрд солк. тыа сирин суолун оҥоһуутугар тыырыллыбыт. Ааспыт сылга 15,9 км олохтоох суолталаах суол тутуллубут. 183 бөһүөлэккэ 371 км уулусса өрөмүөннэммит.

2002 сылтан саҕалаан, улуустар икки ардыларыгар уонна улуус иһигэр сөмөлүөтүнэн пассажирдары таһарга ордук хотугу уонна арктическай улуустарга субсидия көрүллэр 2013 сылга манна 263,3 мөл. солк. көрүллүбүт. 2012 сылы тэҥнээтэххэ, 4 төгүл элбэх (9,8 тыһ) пассажир сөмөлүөтүнэн көппүт. Уу транспорынан социальнай суолталаах, субсидиялаах 253 рейс оҥоһуллубут. 15,1 тыһыынча киһи ити рейстэринэн туһаммыт.

Икки тыһыынчаттан тахса эдэр специалист тыа сиригэр үлэлии барбыт.

2013 сылга тыа сиригэр 10 оскуола уонна 23 оҕо сада тутуллубут. Биллэрин курдук, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэригэр үлэлиир эдэр специалистар государствоттан эбии төлөбүр ылаллар. Ааспыт сылга 26 улууска 515 эдэр специалист маннык төлөбүрүнэн туһаммыт.

Ыраах ыстар кырыы сирдэргэ 19,7 тыһ. киһи диспансеризацияны ааспыт. Онтон 2,4 тыһ. киһиэхэ аан бастаан хроническай ыарыылаахтара биллибит. Улуустарга оҕолор доруобуйаларын бэрэбиэркэлээһиҥҥэ 8 көһө сылдьан көрүү тэриллибит. Өрөспүүбүлүкэтээҕи харах балыыһата тыа сиригэр үгүс үлэни ыыппыт. 2013 сылга 6 ФАП тутуллан үлэҕэ киирбит.

Ааспыт сылга 16 элбэх функциялаах культура кииннэрин тутуу саҕаламмыт, онтон 7-тэ үлэҕэ киирбит. Нэһилиэнньэ кыаммат араҥатыгар социальнай контрагынан государственнай көмөнү оҥоруу практиката тэнийбит. Тыа сиригэр олорор 753 киһи контрагынан социальнай көмө оҥотторбут.

Тыа сиригэр үлэлиир анал программанан тыһыынча предпринимательга 402,4 мөл. солк. государствоттан үбүнэн өйөбүл оҥоһуллубут. Предпринимательствоны сайыннарыыга аналлаах муниципальнай программаларга барыта 97,0 мөл. солк. үп көрүллүбүт.

Ааспыт сылга «Сахам сирэ ХХI үйэҕэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһыны үбүлээһин 1,5 төгүл улааппыт. 28 улууска 98 объект тутуллубут. Ол курдук, 4 оскуола, 10 оҕо саада, 1 оскуола спортивнай салата, 4 спорт объега, 17 культура дьиэтэ, 2 элбэх функциялаах киин тутулланнар үлэҕэ киирбиттэр. Маны таһынан тыа сиригэр мобильнай сибээһи, Интернети туһаныы кэҥээбит. Бөһүөлэктэр тас көстүүлэрин тупсаран оҥорууга 1 мөл. солк. көрүллэр. Оттон улуус кииннэригэр ити суумма 5 мөл. солк. тиийэр.

Тыа сирин сыла тыа сирэ салгыы сайдарыгар акылааты уурда диэн хайа баҕарар этэр кыахтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын иннигэр тыа сирин салгыы сайыннарыыга үгүс соруктар тураллар. Онтон биирдэстэринэн, бу сыл бэс ыйын 1 күнүгэр диэри тыа хаһаайыстыбатын кэлимник сайыннарыыга туһуланар өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылыныы буолар.

Тыа хаһаайыстыбатыгар

Тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах дакылааты миниистир Иван Слепцов оҥордо. «Сахаагропродукт» тэрилтэ базатыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи биир кэлим логистическай киин тэриллибит. Бу систиэмэ 12 улууһу хабар. «Туймаада» ¥АПХ иһинэн өрөспүүбүлүкэтээҕи солуок фондата тэриллэн үлэтин саҕалаабыт. Маны таһынан өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кредитнэй кооперациятын ситимэ тэриллибит. Ситим 24 улууска 56 ТХПК нөҥүө үлэлиир.

2013 сылга үлэлэрин саҥа саҕалаан эрэр бааһынайдары өйүүр сыаллаах ааспыт сыллаахха 179,6 мөл. солк. көрүллүбүт. Ол курдук, 1,5 мөл. солк. өйөбүл 50 киһиэхэ оҥоһуллубут. Дьиэ кэргэн сүөһү көрөр ферматын өйөөһүҥҥэ 96,87 мөл. солк. көрүллүбүт. Табаһыттар 3 дьиэ кэргэнинэн династиятыгар грант оҥоһуллубут. Уон хаһаайыстыбаҕа үүт бородууксуйатын астыыр оборудованиены атыыласпыт сууммаларын 50% төннөрүллүбүт.

«Туймаада-лизинг» хампаанньа 1800 сүөһү турар 6 комплексы тута сылдьар. Ааспыт сылга итинтэн 2-тэ үлэҕэ киирбит. Хотон тутуутугар барыта 117,7 мөл. солк. көрүллүбүт. «Туймаада» ¥ӨПХ 1300 сүөһү турар 13 хотонун туттарбыт.

«АПК көрдөрүүлэрин мониторина» диэн иһитиннэрэр ситим тэриллибит.

Барыта 4,3 тыһ. гектар иэннээх ходуһа сирэ оҥоһуллубут. Сүөһү иитиитинэн дьарыктанар 5 бөдөҥ улууска МТС тэриллибит. Техниканы атыылаһыыга өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 15 мөл. солк. көрүллүбүт.

Парламент хонтуруолга тутуохтаах

Депутаттар дакылаатчыттарга үгүс ыйытыыны биэрдилэр. Елена Голомарева төрүт дьарыктары үбүлээһиҥҥэ, олорор дьиэни тутууга, Андрюшкино бөһүөлэккэ ууну ыраастыыр тэрилгэ сыһыаннаах ыйытыылары биэрдэ. Антонина Григорьева государствоттан көмө оҥоһулларын үрдүнэн сүөһү ахсаана тоҕо аччыырын интэриэһиргээтэ. Итини таһынан Бүлүү өрүс уутугар йод тиийбэтинэн, йодтаах сымыыттары дэлэтиигэ туох үлэ барарын туоһуласта. Анатолий Добрянцев сүөһү ахсааныгар тустаах министерствонан дириҥ ырытыы оҥоһуллубута дуо диэн ыйыталаста. Юрий Николаев племенной үлэҕэ Австрияттан, Калмыкияттан, Хакассияттан сүөһү аҕаларбыт туох барыстааҕый уонна көтөр иитиитигэр сылгытааҕар тоҕо элбэх үбү көрөбүт диэн туоһуласта. Алена Атласова гаазтааһын уонна ыраас уунан хааччыйыы боппуруостарын таарыйда.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков: «Тыа сирин сайыннарыыга туһуланар үлэлэри сүрүннүүр правительствоҕа хамыыһыйа тэриллибитэ. Бу хамыыһыйа хас мунньаҕы ыытта уонна ханнык быһаарыныылары ылынна?» - диэн ыйытта. Петр Алексеев кварталга сороҕор иккитэ мунньахтыыбыт, президент, муниципальнай тэриллиилэр иннилэригэр отчуоттуубут диэн хоруйдаата. Маны таһынан кини сүрүн индикатордарга, федеральнай бюджеттан үбүлэниигэ, племенной үлэҕэ, малокомплектнай оскуолаларга сыһыаннаах ыйытыылары биэрдэ. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ сүөһүтүн 70% искусственнай сиэмэлээһинэн буоһатыллар. Миниистир эппитинэн, манна сылга эбии 110 мөл. солк. наадатын ыйда. Александр Жирков: «Бу бэрэбиэркэлэммит сыыппаралар буоллахтарына, бюджекка уларытыыны киллэриэххэ наада. Муус устар бүтэһигэр буолар пленарнай мунньахха бу боппуруоһу бэлэмнээн киллэриҥ», - диэн эттэ.

Кини хоту уонна арктическай улуустары техниканан хааччыйыыга 2013 сылга 5 мөл. солк. көрүллүбүтүн туһунан бэлиэтээтэ. Онно Бүлүү уонна ¥өһээ Бүлүү улуустара киллэриллибиттэрин ыйда. «Бу хоту улуустар дуо? Маннык боппуруостарга инникитин болҕомтолоохтук сыһыаннаһыҥ» - диэтэ. Кини: «Президент Ыйааҕынан хас сыл ахсын тыа сиригэр 1 тыһыынчаттан итэҕэһэ суох специалиһы ыытар гына сорудахтаабыта. Бүгүн оҥоһуллубут отчуоттан 232 диэн сыыппараны иһиттим. Манна бюджекка үп көрүллүөхтээх», - диэн эттэ. Александр Николаевич: «Арктика сыла ортолоон эрэр. Оттон программаны бэс ыйыгар эрэ түмүктүүр былааннаахпыт. Бэс ыйыгар буолар пленарнай мунньахха бу боппуруоһу көрүөхпүт», - диэтэ. Спикер 2013 сылга тыа сирин өйөөһүҥҥэ барыта 20,2 млрд солк. көрүллүбүтүн ыйда. Кини Ааҕар-суоттуур палаата бэрэстэбиитэлиттэн бу көрүллүбүт үбү ороскуоттааһын отчуотун ыытарыгар көрдөстө. «Ити үп ханна-туохха ороскуоттаммытын чуолкайдык көрүөхтээхпит», - диэтэ.

- Тыа сирин туһунан кэпсэтиини саҕалаатыбыт эрэ. Бастакынан, бу үлэни парламент хонтуруолга тутуохтаах. Иккиһинэн, олоҕу тупсарарга туох эрэ мэһэйдэр баар буоллахтарына, толоруулаах былааска механизмы толкуйдааһыҥҥа көмөлөһүөхтээхпит. Ити инниттэн биһиги бу дьыаланы иһиттэн билиэхтээхпит. Правительство чааһын кэмигэр ыытылынна, - диэн Александр Жирков тэрээһини түмүктээтэ.

* * *

История туоґулуурунан, Россия ааспыт бары кэмнэргэ тыатын сирин муҥура суох ресурсатыгар тирэҕирэн, бары моґоллору туораан кэлбитэ. Кистэл буолбатах, кэлиҥҥи кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит тыатын сиригэр сэргэхсийии таҕыста. Салалта, нэһилиэнньэ тыа сирин сайдарын туһугар түмсэн, биир санаанан үлэлээтэхтэринэ, бу үлэ өссө тахсыыланара саарбаҕа суох.