Соһуччу бэлэхтэр

Уруккуттан билсэр киһим, көҥүл тустууга норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара Алексей Соловьев тустуу туһунан коллекцияны мунньарбын санаан кэлэн, үлэбэр – вымпелга тиһиллибит значоктары аҕалан биэрэн соһутта. Киниэхэ ити үтүө санаатын иһин улахан махтал буолуохтун!

Уопсайынан, эдэр киһи диэтэххэ Алексей наһаа болҕомтолоох. Өссө Бороҕоҥҥо олордохпуна мин дьиэбэр хаста да ыалдьыттаан турар. Онно тустуу туһунан коллекциябын көрдөрбүтүм. Ол гынан баран, хаһан да үлэспэтэҕим үрдүнэн, 1998 сыллаахха Россия сүүмэрдэммит хамаандатын састаабыгар киирэн Братиславаҕа ыытыллыбыт Европа чемпионатыгар кыттыбыт бэлиэтин – чемпионат программатын илии баттааһыннаах бэлэхтээбитин хаһан да умнубаппын. Дьоҥҥо өрүү “бу Алексей Соловьев бэлэҕэ” диэн киэн тутта кэпсиибин.

Бэйэтин сааһыгар холоотоххо бэрт сытыы-хотуу, түргэнник элэстэнэн хаамар, элбэх саҥалаах-иҥэлээх Анисия Ивановна Лукина эдэригэр хаһыакка үлэлээбитэ. Кини – сүрдээх киэҥ билиилээх-көрүүлээх, элбэҕи ааҕа-билэ сатыыр киһи. Анисия Ивановнаны кытта биһигини биир сибээстиир – иккиэн Уфатааҕы полиграфистар училищеларын выпускниктара эбиппит. Кини ааспыт үйэ 60-с, мин 80-с сыллардаахха үөрэммиппит. Ол иһин Уфа куораппытын, үөрэммит училищебыт дьиэтин-уотун, оннооҕор учууталларын санаһан, иккиэн да омуннаах дьон, күө-дьаа буолабыт.

Ол быыһыгар Анисия Ивановна мин тустууну интэриэһиргиирбин билэн маҥнай “Эстафета чемпионов” диэн кинигэни уонна 1985 сыллаахха Дьокуускайга ыытыллыбыт ССРС чемпионатын программатын бэлэхтээтэ. Ити киниэхэ хантан эрэ көстөн кэлбит кинигэлэр буолбатахтар. Бэйэтэ тустууну сүрдээҕин интэриэһиргиир эбит. Эдэригэр Дьокуускайга улахан таһымнаах күрэхтэһиилэри көтүппэтэх, биир бэриниилээх ыалдьааччы буолар. Ол сылдьан араас литератураны мунньубут. Ити боротокуолугар ким хайдах тустубутун, чемпионат түмүгүн бэйэтэ илиитинэн толорон биэрэн суруйбута өссө күндүтүк сыаналанар.

Иккис сырыытыгар Анисия Ивановна аны 1975 сыллааҕы сайыҥҥы үбүлүөйдээх өрөспүүбүлүкэтээҕи ат сүүрдүүтүн уонна Приленскэй, Заречнай зоналар программаларын аҕалан соһутта. Программаларга хас сүүрдүү буолбута, ханнык дистанцияҕа хас ат кыттыбыта уонна саамай сыаналааҕа ким ханнык бириэмэнэн кэлэн кыайбыта уруучуканан бэлиэтэммит. 

Чэ холобур, өрөспүүбүлүкэтээҕи сүүрдүүлэргэ 41 ат илин-кэлин түһүспүт. Барыта 12 сүүрдүү буолбут. 800 м дистанцияҕа 0,54 бириэмэнэн Күлүмнэс кыайбыт. Ити курдук, 1200 миэтэрэҕэ 1.34,5 бириэмэни көрдөрөн “Дьокуускай” совхозтан Буян бастаабыт (тренерэ И.В.Тимофеев).  Бу дистанция кыайыылаахтарыгар бириис быһыытынан 30-туу солкуобай бэриллибит. Оттон 7000 м дистанцияҕа Кыайыы 30 сылынан сибээстээн бириискэ анаан 500 солк. туруоруллубут. Онуоха алта ат сырсыбытыгар, ЯНИИСХ ОПХ Герой диэн ата (тренер В.П.Прохоров) 9.21,8 бириэмэни көрдөрөн бастаабыт итиэннэ 250 солкуобайы тэҥэ “Хотугу сулус” сурунаал өйдөбүнньүк кубогынан наҕараадаламмыт.

Ити программаларга биир интэриэһинэйи көрбүтүм диэн, сүүрдүү кэмигэр ипподромҥа тотализатор үлэлээбит, дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта уксаллара бобуллар эбит.

Чэ, ити курдук, хас биирдии коллекция, экспонат туһунан төһө баҕарар кэпсии туруохха сөп...

Аны аҕыйах хонуктааҕыта Анисия Ивановна спорт туһунан сэдэх хаартыскалары аҕалан үөртэ. Олортон биирдэстэринэн, 1985 сыллаахха Дьокуускайга ыытыллыбыт ССРС көҥүл тустууга чемпионатыгар икки төгүллээх олимпийскай чемпион Сослан Андиев хотугу сир мааны кыылын – Анаабыр табатын кытта түспүт хаартыската буолар. Табаны спорт бэтэрээнэ Николай Винокуров сиэтэн турар.

Бэлэх итинэн бүппэт. Хайдах эрэ анаан, биллэрии биэрэн баран кэтэһэн олорор киһиэхэ дылы буолан таҕыста. Ааспыт нэдиэлэҕэ үлэлиир хоспор Үөһээ Дьааҥы Дулҕалааҕыттан педагогическай үлэ бэтэрээнэ Трофим Васильевич Горохов киирэн кэллэ. Кинини радиоҕа Торопуун диэнинэн билэбин. Эдэригэр дойдутугар тустуу секциятын үлэлэтэн, элбэх биллиилээх бөҕөстөрү иитэн таһаарбыт киһи, ол быыһыгар бырааттыы Ноговицыннары. Мин кинини саха тылын, итэҕэлин, фольклору, сиэри-туому үчүгэйдик билэр киһи быһыытынан сыаналыыбын. Сүрдээҕин тапсан кэпсэтэбит.     

Дьэ, ыалдьытым кэһиилээх буолан биэрдэ. Суумкатыттан 1998 сыллаахха “Эдэр саас” хаһыакка суруналыыс Борис Павлов мин туспунан суруйбутун таһааран биэрдэ. Дьиҥэ миэхэ итинник хаһыат баар. Ол гынан баран, бачча ыраах сиртэн анаан бэлэмнээн ис сүрэҕиттэн аҕалан биэрбитин, хайдах аккаастыахпыный. Киһини хомотор сыыһа. Трофим Васильевичка, үтүө санаатыгар махтал!

Өссө урут, коллекциябын (тустууга сыһыаннаах кинигэлэри, сурунааллары, вымпеллары, значоктары, плакаттары, хаартыскалары) быыстапкалаан көрдөрө сырыттахпына дьоннор: “Сааһырдаххына, маны ханна гынаҕын?” диэн ыйыттахтарына, тоҕо эрэ чааһынай музей дуу, библиотека дуу тэриниэм диэн хардарар этим. Билэр да, билбэт да дьонум коллекциябын күннэтэ хаҥата туралларыттан ити санаам билигин хайдах эрэ көбөн кэлиэх курдук буолла. Хайаан да тэриниэм диэбэппин гынан баран, күн-дьыл көрдөрөн иһиэ.