Бу күн кыһалҕа-кырыымчык киэр кыйданыллар, сылаа-сылба умнуллар. Сырдык-хараҥа силбэһиитэ дьоллоох Дьокуускайбыт үрдүнэн дьүкээбил суһумун оонньотон салют сарадаҕа өрө уһуурар, таҥнары сатыылыыр. Уруй-айхал, ураа хаһыы Туймаада үрдүнэн сатараан, инньэ 70 cыл анараа өртүгэр буорах сыттаах, аһыы харах уулаах, баас-үүт ыарыылаах, «кырыарбыт» чанчыктардаах Улуу Кыайыы силлиэтин-буурҕатын санатар. Санатар уонна сэрэтэр сэрии иэдээнин билбэтэх көлүөнэлэри, ХХI үйэ дьоллоох дьонун: Аҕа дойду Улуу сэриитин уоттаах толоонугар, сут-кураан сатыылаабыт тыылга сырдык тыыннарын толук ууран, сап саҕаттан салҕанан тыыннаах ордон Кыайыыны аҕалбыт аҕа көлүөнэ дьону чиэстиир, кинилэр сырдык ааттарыгар сүгүрүйэр, кэриэстиир сибэтиэй иэстээхпитин.

Ийэлэрбит, эрэйдээхтэр, барытын тулуйбуттара

Дьыл-хонук, кэм-кэрдии хаамыыта хайдах да үүннэммэт-тэһииннэммэт, санаабыккынан-баҕарбыккынан салаллыбат. Олох бэйэтин сокуонунан, дьаалатынан устар, сайдар. Куурбут-хаппыт лабаа тостор, үнүгэс тыллар. Көлүөнэни күлүөнэ солбуйар. Бу уларыйыыны, ала чуо, Кыайыы күнүгэр бэлиэтии көрөҥҥүн хараастаҕын, сүрэҕиҥ ытырбахтаан ылар. Бэтэрээннэрбит барахсаттар хаан-уруу бырааһынньыктарыгар кэккэлэрэ убаан, аҕыйаатар аҕыйаан кэлээхтииллэр. Бырааһынньык ньиргиэрэ, өрөгөйө кинилэргэ сыһыана суох курдук чуумпутук, бэрт сэрэнэн, кумуччу туттан, өйөнөн-убанан тайахха, баттыкка тэптэрэн сылдьаахтыыллар. Ханналарый, 1941-1942 сылларга чугуйуу, кыайтарыы иэдээнин билбит, ол эрээри санааларын булгуруппакка Москва анныттан арҕаа дьулуруйан, Европаны босхолообут, өһөрөр өстөөҕү уораҕайыгар — Берлиҥҥэ самнарбыт, салгыы тус илин дьоппуон квантунскай аармыйатын үлтү сыспыт Албан аат уордьаннаах, «Хорсунун иһин» мэтээллээх Кыайыы саллааттара... Ханналарый, «Барыта – фронт туһугар, барыта — Кыайыы туһугар!» булгуруйбат санаалаах, хоргуйан дьэҥкэрэн өлүөхтэрэ да буоллар, сэриигэ барбыт эр дьоннорун солбуйан ыар үлэҕэ ыга баттаппыт, ол эрээри кыайыыга эрэллэрин сүтэрбэтэх «Аҕа дойду Улуу сэриитин 1941-1945 сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллээх ийэлэрбит, эбэлэрбит барахсаттар... Ыстахаанабыстар, тыыл саллааттара.

Cуох буолан иһээхтииллэр. Ол уодаһыннаах сылларга дойду үрдүнэн айгыраабыт эйэлээх олох укулаата байыаннай балаһыанньаҕа дьахталлар эрэйдээхтэр дьарамай санныларыгар сүктэриллибитэ. Убайдарын, эрдэрин, оҕолорун уоттаах сэриигэ атаарбыт кыргыттарга, дьахталларга, ийэлэргэ сүөһүнү-аһы энчирэппэт, оҕону-кырдьаҕаһы тутахсыппат, хаһаайыстыбаҕа-үлэҕэ кыайыгас-хотугас эр дьоннорун суохтаппат халбаҥнаабат сорук туруоруллубута. Сэриилэһэр аармыйаҕа, фроҥҥа көмөлөһүү, нолуок, сайыам төлөбүрэ, хомуура эмиэ кинилэргэ сүктэриллибитэ, эргиччи ытарчалыы ылбыта. Саха дьахталлара барахсаттар куоратынан, тыанан эр дьонтон итэҕэһэ суох тырахтарыыстаабыттара, суоппардаабыттара. Оттообуттара-мастаабыттара, куруусчуттаабыттара, бултаабыттара-балыктаабыттара. Сир анныгар шахтаҕа забойщиктаабыттара, көмүһү, чоҕу хостообуттара. Алдан бириискэлэрин, Ааллаах Үүн таһаҕасчыттара буолбуттара. Байыаннай нуорма, тар-суорат аһылыктаах, туос-аччык аҥардаах эрэйдээхтэри «барыта фронт, барыта Кыайыы туһугар!» диэн улуу сорук, сидьиҥ өстөөххө өлөр өстүйүү, аба-сата бэйэни харыстаммат харса суох үлэҕэ ыҥырара, туруорара. Ол да иһин, ийэлэбит, эбэлэрбит барахсаттар үгүстэрэ эт-тирии баранан, уҥуохтара кэбирээн, доруобуйаларын туруга алларыйан уһаабатахтара. Турууласпыт, көмүскэспит сайдыылаах олохторун уйгутуттан ситэ тиксибэккэ, мааныламмакка, чиэстэммэккэ орто дойдуттан бараахтаабыттара. Саллаат курдук, суламмакка-суҥхарбакка, чиэһинэйдик, холкутук, кэнчээрилэригэр үтүө баҕа санаалаах.

Биэстии-түөртүү оҕолорун сүтэрбиттэрэ...

Аҕа дойду Улуу сэриитэ хайдахтаах ыар сүтүгүнэн ситиһиллибитин, ордук чуолаан, Кыайыы 20 сылыттан ылата аһаҕастык этэр, суруйар буолбуттара. Ордук биһиги, сахалар, курдук аҕыйах ахсааннаах омуктар-норуоттар биллэрдик эмсэҕэлээбиппит, кэскилбит кэхтибитэ. Ол курдук кыргыһыы хонуутугар 37 тыһыынчаттан тахса саха саллаата геройдуу охтубута. Ыраах тыылга аас-туор олохтон ыалдьан-хоргуйан 60-ча тыһыынча киһи сырдык тыына быстыбытын чинчийээччилэр-историктар бигэргэтэллэр. Кэскилбит кэхтибитэ диэн мээнэҕэ эппэтэҕим. Сэрии кэмигэр, 1941-1945 сылларга Саха сиригэр биэһигэр диэри саастаах 26322 оҕо өлбүтүн оччотооҕу биэрэпис докумуоннара туоһулууллар. Маныаха «киһи аҥара» буолаахтаан сэрииттэн сыккырыыр тыыннара эрэ эргиллээхтээбит, кэлэн да баран уһаахтаабатах инбэлииттэр ахсааннара эбиллэр. Төһөлөөх доруобай, өлүөр, саханы саха дэтэр, төрөтөр-ууһатар туруу дьоммутун сүтэрбиппит буолуой... Сэрии буолбатаҕа, дьоллоох олоҕунан олорбуттара, айбыттара-туппуттара буоллар, сахалар билигин мөлүйүөнтэн тахса ахсааннаах, өссө сайдыылаах, кыахтаах омук буолуо этибит.

Ханна баарый... Саха сиригэр күн бүгүҥҥэ диэри ол суостаах сэрииттэн эмсэҕэлээбэтэх ыал суоҕа буолуо. Хос эһэлэрэ, эһэлэрэ, аҕалара, таайдара, абаҕалара, аймахтара билиҥҥи көлүөнэ тымырдарын-сыдьааннарын дьоллоох олохторун туһугар сырдык тыыннарын толук уурбуттара. Оттон ол уодаһыннаах уоттаах сэрии сылларыгар оччотооҕу саха дьахталлара, ийэлэрбит, эбэлэрбит барахсаттар аҕаларын, эрдэрин, оҕолорун сүтэрэн, «хара суругу» тутан төһөлөөх аймаммыттара, сымыһахтарын хам ытыран дьиппиэрбиттэрэ, ыар-нүһэр олохторо өссө ыараабыта буолуой... Аһара баран, түөртүү-биэстии оҕолорун, саастарын үгэнигэр сылдьар уолаттарын сүтэрээхтээбит ийэлэр эрэйдээхтэр... Саха дьахтара аһыытын-кутуутун таһыгар таһаарбат, кытаанах-дьиппиэн айылгылаах. Өйө-мэйэ суох ытыы-соҥуу, сулана сылдьыбат. Эрэйдээхтэр сүрэхтэрин кыланыытын, дууһаларын айманыытын ньирэйдэрэ, ынахтара, хотоннорун долборуга, ырбаахыларын тэллэҕэ илибирии атаара хаалбыт, күҥҥэ көрдөрбүт көмүс чыычаахтара, сүрэхтэрин чопчулара, эрэллэрэ-тирэхтэрэ— уолаттара сэриигэ аттаммыт алаастан тахсар айаннарын суолун төрдө, оҕолоро бэлиэ охсубут тииттэрэ, бэстэрэ, туруорбут сэргэлэрэ, атах сыгынньах сүүрбүт-көппүт алаастара-сыһыылара истибиттэрэ, иҥэриммиттэрэ. «Кэтэһээхтээ, кэлиэхтэрэ...» диэн күүс-сэньиэ, олох сылаас тыынын иҥэрбиттэрэ. «Үлэлээ, аралдьый» диэн сүбэ-соргу тылларын сипсийбиттэрэ.Сөҕүмэр сүтүктээх ийэлэр харахтарын уутун баана сылдьар былааттара, түүҥҥү хараҥаҕа сыттыктара иҥэриммиттэрэ.

 Кэтэһээхтээбиттэрэ биэс уолларын Таатта Баайаҕатыгар Феврония Малгина, Бүлүү Балаҕаччытыгар Евдокия Борисова, Үөһээ Бүлүү Харбалааҕар Дарья Федорова. «Өлөр өлүүгэ өһөспөр хайаан да тыыннаах эргиллиэм. Көһүтүмэ да диэтэхтэринэ, ийээ, миигин кэтэһээр...»— уолаттарын саҥаларын сүрэхтэринэн истэллэрэ. Куурбут, өспүт харахтарынан оҕолоро сэриигэ аттаммыт суолларын төрдүн өөр-өр одуулуу-олоотуу тураахтыыллара. Суол тумарыгын быыһынан уолаттара өйүөлэрин сыыһын уктубут хотуомкаларын сүгэйдээн, ким сатыы, ким аттаах хайыһан далбаатыы-далбаатыы ыраатан суол тоҕойугар симэлийэн букатыннаахтык бара турбуттара. «Улаханым, Өлөксөйүм, улаханым,Ньукулайым, кырам, Саабам...» — ийэлэр барахсан куурбут-хатырбыт уостара уолаттарын ыҥырара...

Ааспыты туора соттоххо, инники сарбыллар

Олорон кэлбит олохпут үтүө да, мөкү да өрүттэрэ, устуоруйабыт чахчылара тэйдэр тэйэн истэхтэрин аайы өссө чуолкайдык, кырдьыктаахтык чиҥэтиллэн сырдатыллыахтаахтар, үйэтитиллиэхтээхтэр. Ордук билиҥҥи, эппиэтинэскэ-ирдэбилгэ тардыллыбакка таптаабыккынан куолулуур-дойҕохтуур көҥүл кэмҥэ. Бэл биһиэхэ, «мөлүйүөнүнэн дьону толук ууран туран кыайыах кэриэтин ньиэмэстэр кыайбыттара буоллар, быдан сайдыылаахтык олоруо этибит», — дэһэн айахтара кытарар «идеологтар» бааллара дьиксиннэрэр. Ааспыт устуоруйатын туора сотор норуот инникитэ сарбыллар диэн норуот муудараһа этэр. Бу этии кырдьыктааҕын билигин күннээх Украинаҕа буола турар быһыы-майгы, гражданскай сэрии күөртэнэ-күөдьүтүллэ сатааһына көрдөрөр. Киевтээҕи Русьтан ыла, норуот геройа Тарас Бульба, Гетман Богдан Хмельницкэй саҕаттан украинец, нуучча ини-биилии биир этилэрин, Гитлер халабыдьыттарын утары бииргэ көҥүллэрин турууласпыттарын былааска суудайар аныгы националистар туора сотон, таҥнарыахсыт Бандераны дьоруой оҥостон өрө туппут аньыылара-харалара иэстэбиллээх буолбутун, эйэлээх боростуой дьон-сэргэ тыыныгар-хааныгар турбутун кыһыйа-абара көрө-билэ сылдьабыт. Киһи кэлэйиэх, бу туох ааттаах өй-санаа быһытталаныытай, кулгаах-харах бүөлэниитэй? Эмиэ, киһи бэркиһиэх, бэл билиҥҥи Германияҕа ыам ыйын 8 күнүн дойду фашистскай режимтэн босхоломмут күнүн быһыытынан ылыналлар. Берлиҥҥэ Трептов-пааркаҕа Босхолооччулар пааматынньыктарыгар, Арҕаа Берлиҥ​ҥэ баар Буойуннар мемориалларыгар венок уураллар, сүгүрүйэллэр. Саҥа көлүөнэ немецтэр бу күҥҥэ ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар. Ити туһунан хаһыат корреспондена Антонина Эверстова сөҕө-махтайа бэлиэтээбиттээх.

Кэриэстэбил, сүгүрүйүү скверин оҥоруоҕуҥ

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр өстөөҕү үлтүрүтэргэ күүс-тирэх буолбут, эрэйи-кыһалҕаны эҥэрдэринэн тыырбыт, биэстиигэ тиийэ оҕолорун сүтэрбит, ол эрээри модун санааларын булгуруппатах, кыайыыга эрэллэрин сүтэрбэтэх тыыл хорсун саллааттарыгар — дьахталларга, ийэлэргэ, кинилэр аанньал ааттарын үйэтитэн, сырдык кэриэстэригэр сүгүрүйэн, Феврония Николаевна Малгина мөссүөнүнэн уобарастаан кэриэстэбил, сүгүрүйүү сибэтиэй миэстэтин – Ийэ скверин тэрийиэххэ, олохтуохха диэн боппуруоһу Кыайыы 65 сылын көрсө «Саха сирэ» хаһыат редакцията Дьокуускай куорат оччотооҕу мэригэр Юрий Вадимович Заболевка туруорбута. Ийэ скверин тутууга уонна бэтэрээннэргэ көмө оҥорууга аналлаах «Кыайыы-65” аһымал фондата тэриллэн, республика олохтоохторуттан 9422584,45 солкуобайдаах үп-харчы хомуллубута. Итинтэн 6 мөлүйүөнтэн тахса суумалаах үп Сайсары күөл үрдүгэр ис хоһоонугар, сыалыгар-суолтатыгар эппиэттээбэт, оҕо көтөҕүүлээх, ырбаахытын тэллэҕэ тэлээрэн, сарайан турар дьахтар пааматынньыгын «Ийэ скверэ» диэн ааттаан туруорууга ороскуоттаммыт буолуохтаах. Бу пааматынньыкка ыччаты-оҕону саба быраҕан «дьолоох буолуҥ, оччоҕо маннык буолуоххут» диэн мунньуохха, түмүөххэ сөбө эбитэ дуу?.. Куорат думатын оччотооҕу депутаттара редакция туруорсуутун ис хоһоонун, суолтатын таба, сөпкө өйдөөбө​төхтөрө, суолталаабатахтара, Феврония Малгина бүтэй маһыгар өйөнөн, туппут «хара суруктарын» хапсыгыр түөһүгэр хам тутан, уолаттарын кэтэһэн суолу одуулуу тураахтыыр пааматынньыгын туора аспыттара хомолтолоох.

Редакция сорудаҕынан, оччотооҕу сурук отделын редактора Данил Николаевич Макеев сэриигэ 4-5-тии оҕолорун сүтэрбит ийэлэри, кинилэр буойун-уолаттарын ааттарын-суолларын чуолкайдааһыҥҥа утумнаахтык үлэлээбитэ. Ол түмүгэр Сахабыт сирин араас улуустарыттан, төһө да ситэтэ суох буоллар, тустаах испииһэк торумнаммыта. Күндү ааҕааччыларбыт, республикабыт олохтоохторо, ол испииһэги эһиги көрүүгүтүгэр-билиигитигэр таһаарабыт. Аны биир сылынан бэлиэ​тэниэхтээх Улуу Кыайыы 70 сылын көрсө салгыы чуолкайдаан, эбии киллэрэн сибэтиэй дьоммут ааттарын, сырдык кэриэстэрин үйэтитэргэ күүспүтүн түмүөҕүҥ!

(Бүтүүтэ бэчээттэниэҕэ).

«Хайаан да эргиллиэхпит, ийээ, кэтэһээр...»

Амма улууһа, Абаҕа нэһилиэгэ

Неустроева Дария Васильевна

1. Неустроев Петр Петрович

2. Неустроев Сидор Петрович

3. Неустроев Савва Петрлович

4. Неустроев Архип Петрович

Бүлүү улууһа, Балаҕаччы нэһилиэгэ

Борисова Евдокия Яковлевна

1. Борисов Николай Петрович

2. Борисов Николай Петрович

3. Борисов Алексей Петрович

4. Борисов Егор Петрович

5. Борисов Сергей Петрович

Дьөккөн нэһилиэгэ

Гоголева Варвара Васильевна

1. Гоголев Семен Прокопьевич

2. Гоголев Иван Прокопьевич

3. Гоголев Марк Прокопьевич

 4. Гоголев Федот Прокопьевич

 Ленскэй улууһа

Федорова Дарья Григорьевна

1. Федоров Егор Иванович

2. Федоров Семен Иванович I

3. Федоров Семен Иванович II

4. Федоров Дмитрий Иванович

Мэҥэ-Хаҥалас улууһа, Тараҕай нэһилиэгэ

Зыкова Анна Васильевна

1. Климентов Николай Дмитриевич

2. Климентов Прокопий Дмитриевич

3. Климентов Терентий Дмитриевич

4. Климентов Константин Дмитриевич

Бүтэйдээх нэһилиэгэ

Скрябина Дария Афанасьевна

1. Скрябин Зогит Васильевич

2. Скрябин Константин Васильевич

3. Скрябин Мирон Васильевич

4. Скрябин Гаврил Васильевич

Таатта улууһа,  Баайаҕа нэһилиэгэ

Малгина Феврония Николаевна

1. Малгин Василий Егорович

2. Малгин Спиридон Егорович

3. Малгин Алексей Егорович I

4. Малгин Алексей Егорович II

5. Малгин Петр Егорович

Дьүлэй нэһилиэгэ

Никифорова (Алексеева) Софья Ивановна

1. Алексеев Василий Дмитриевич

2. Алексеев Егор Дмитриевич

3. Алексеев Николай Дмитриевич

4. Алексеев Петр Дмитриевич

Игидэй нэһилиэгэ

Иовлева Анна Алексеевна

1. Иовлев Афанасий Иовлевич I

2. Иовлев Егор Иовлевич

3. Иовлев Петр Иовлевич

4. Иовлев Афанасий Иовлевич II

Таатта нэһилиэгэ

Печетова Марина Семеновна

1. Печетов Егор Ильич I

2. Печетов Егор Ильич II

3. Печетов Гаврил Ильич I

4. Печетов Гаврил Ильич II

Уус-Алдан улууһа,  Өспөх нэһилиэгэ

Румянцева Матрена Семеновна

1. Румянцен Николай Дмитриевич

2. Румянцев Алексей Дмитриевич

3. Румянцев Иннокентий Дмитриевич

4. Румянцев Федор Дмитриевич

I Хоро нэһилиэгэ

Орлова Александра Акимовна

1. Орлов Михаил Иванович

2. Орлов Петр Иванович

3. Орлов Семен Иванович

4. Орлов Егор Иванович

Дүпсүн нэһилиэгэ

Васильева Анна Павловна

1. Васильев Петр Григорьевич

2. Васильев Михаил Григорьевич

3. Васильев Гаврил Григорьевич

4. Васильев Кирилл Григорьевич

Ефимова Варвара Николаевна

1. Ефимов Семен Елисеевич

2. Ефимов Роман Елисеевич

3. Ефимов Михаил Елисеевич

4. Ефимов Константин Елисеевич

II Лөгөй нэһилиэгэ

Габышева Варвара Федоровна

1. Габышев Дмитрий Федорович

2. Габышев Роман Федорович

3. Габышев Ксенофонт Федорович

4. Габышев Михаил Федорович

Суотту нэһилиэгэ

Свинобоева-Охлопкова Екатерина Егоровна

1. Свинобоев Павел Гаврильевич

2. Свинобоев Петр Гаврильевич

3. Свинобоев Гаврил Гаврильевич

4. Свинобоев Егор Гаврильевич

Өлүөхүмэ улууһа,  Уруккута Токо оройуонун

Бэс Күөл сэлиэнньэтэ

Худаева Акулина Иннокентьевна

1. Худаев Еремей Иннокентьевич

2. Худаев Мирон Иннокентьевич

3. Худаев Дмитрий Иннокентьевич

4. Худаев Прокопий Иннокентьевич

Үөһээ Бүлүү улууһа,  Харбалаах нэһилиэгэ

Федорова Дарья (аҕатын аата биллибэт)

1. Федоров Иннокентий Гаврильевич

2. Федоров Николай Гаврильевич

3. Федоров Самсон Гаврильевич

4. Федоров Ефим Гаврильевич

5. Федоров Савва Гаврильевич

Дүллүкү нэһилиэгэ

(ийэ аата-суола биллибэт)

1. Иванов Николай Иванович

2. Иванов Капитон Иванович

3. Иванов Елисей Иванович

4. Иванов Егор Иванович

Өргүөт нэһилиэгэ

Туттукурова Мария (аҕатын аата биллибэт)

1. Туттукуров Матвей Васильевич

2. Туттукуров Федор Васильевич

3. Туттукуров Гаврил Васильевич

4.​ Туттукуров Анисим Васильевич