Куллаты сирэ. Бу сиргэ Тыгын Дархан аҕата Мунньан Дархан олорбута. «90-с сылларга култуура суверенитетын саҕана манна өйдбүнньүк мэҥэ тааһы туруорбуттара. Бу дьон тохтоон, сүгүрүйэн ааһар сирдэрэ норуот баайа буолуон баҕарабыт. Хас биирдии киһи мантан саха омугун историята саҕаламмытын билиэхтээх», - диир Прокопий Ноговицын.

Үөрүөх иһин, манна былыргы дьон олоро сылдьыбыт уонна «кистэммит» буолан тутуу ыытыллара бобуллубута. Онон кистэлэҥ күүстээх сир курдук дьон ылынар. Манна айдаарар-куйдаарар, хаһытыыр-ыһытыыр көҥүллэммэт. «Улахан» дьон, ойууннар көмүллэн сытар сирдэригэр ааттара ааттаныа суохтаах.  

Ат Быраан сирэ. Өктөм уонна Дьэр нэһиэктэрин ыпсыыларыгар баар сир. «Ат» үрдүк, оттон «Түөкэй» арыычча намыһах чочумаас хайалары ааттыыллар. «Түөкэй» «түөкүн» диэн тылга майгынныыр эрээри, суолтаата «дьоҕус», «кыра» диэн», – быһаарда кыраайы үөрэтээччи. Тарбаҕынан ыйар көҥүллэммэтин этэ-этэ кини төбөтүн тоҥхоҥнотон ыйда. «Манна Тыгын аймахтара көмүллэн сыталлар, ол иһигэр уола Бөтөкө — албан аатырбыт, суон сураҕырбыт Мазары Бозеков. Кини XVIII-с үйэҕэ иккитэ Москваҕа ыраахтааҕыга тиийэ сылдьыбыта биллэр. Ат Быраан кэтэҕэр Боотур Быраан диэн хайа баар, онно Тыгын Дархан хос эһэтэ Дойдуhа Дархан олоро сылдьыбыт.

«Дархан» диэн тылы биһиги тимиринэн сэрии-сэбин оҥорор ууһу ааттыыбыт. «Байыаннай, бойобуой төрүттээхтэр» диэн итиниэхэ эбиилик буолар. Онон, хаҥаластар бу тылы сыыһа өйдүүбүт уонна туттабыт», – диэтэ П.Ноговицын.  Хайа хаспаҕар утуйа сытар боотур сирэйигэр майгынныыр ойуу баар. Маны дьон сири араҥаччылааччы курдук ылыналлар.

Бахай эбэтэр Күөх кытыл (Голубой берег).  Өлүөнэ өрүс биэрэгэр Ой нэһилиэгин сирэ. Сахалар төрүттэрэ буолбут Эллэй манна аан бастаан үктэммитэ диэн буолар. Манна Омоҕойу көрсүбүт уонна Бэрэнтэй сиригэр олохсуйбут.  «Бахай» диэн «Бах» айыы аата. Кырдьаҕаһы сүгэ сылдьан сүбэлэт диэн бэргэн этиини өйдүүргүт буолуо. Ол сиэринэн Эллэй аҕатын күлүн манна аҕалан көмпүт. Ол Бах айыыга тирэҕирэн, бу сир Бахай диэн ааттаммыт. Аҕата аймахтарын көрдүү бу суолунан айанныырыгар ыйбыт», – диир Прокопий Ноговицын. Эллэй бастакы Ыһыаҕы ыспыта, тааһы мунньан, бастакы быһаҕы, кымыс иһэргэ анаан мастан бастакы чороону оҥорбута.

П.Ноговицын Эллэй диэн тыл суолтатын быһаарар: «Эллэй «эллэнии» диэн саха тылыттан үөскээбит. Эллэнии диэн тыл суолтата тимири, киһи майгытын-сигилитин уһарыы.

1989 сыллахха манна историяны улаханнык сэҥээрэр муоһу кыһааччы Роберт Петров бэлиэ тааһы оҥорбут. Ол аҥаара — тэһииннээх ат төбөтө быһыллыбыт, оттон атын өттүгэр сурук суруллубут.

Аал Луук Эргис Мас. Атын улуустарга курдук, Ыһыах ыытыллар сиригэр хаҥаластар Аал Луук маһы туруорбаттар. "Орто Дойдуга" ытык мас суох. Манна хайа эниэтигэр саха халаандаарыгар майгынныыр комплекс тутуллубут. «Аал Луук Мас – аан дойду маһа буоларыгар үөрэнэ быһыытыйдыбыт. Аал Луук мас олох эргиирэ, олох халандаара. Ити суолтатын биһиги быһаарыахтаахпыт», – диэтэ Прокопий Ноговицын.

«Дьыл» диэн тыл сылгы диэн тылтан үөскээбит. Өбүгэлэрбит биэ төрөөрү сылдьар кэмин сылынан ааҕаллара. Дьыл кэмин, күнүн, ыйын ааҕар туһугар күн халаандарын оҥорбуттара. Ити халандаар тутула маннык. Икки сэргэни туруораллар. Күн саамай муҥутуур уһуннук тыгар кэмэ — бэс ыйын 21 күнүгэр саҥа сыл саҕаланар. Бу күн бастакы сэргэ күлүгэ иккис сэргэ саамай төрдүгэр түһэр. Бу Ыһыах күнэ. Дьон бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи, алаастарынан бытанан олорон, Ыһыах хаһан буоларын итинэн сирдэтинэллэрэ. Ити халаандаар саамай сөп уонна чопчу. Ыһыах буолар күнүн бары билэллэрэ. Монгол истиэптэригэр маннык таастар тураллар», – диэн быһаарар кыраайы үөрэтээччи.  Аал луук Эргис Мас халандаары Ыһыахха сүрэхтиэхтэрэ.

Чочумаас хайаҕа тахсар көҥүллэммэт. Ыһыахха кэлбит дьон хайаҕа тахсыбаттарыгар Хаҥалас олохтоохторо көрдөһөллөр. Былыргы үгэһинэн хайа муҥутуур оройугар ойууннары, оттон ортотугар Тыгын биллэр-көстөр дьонун, оттон хайа тэллэҕэр — көннөрү дьону көмөллөрө. Ыһыах быһыллыбыт бэрээдэгин кэспэт, айыылары, иччилэри уйгуурдубат туһугар, бу дьон ааттара ааттаныа, дуораһыйыа суохтаах. Ыһыах – итэҕэл бырааһынньыга, онон быраабылата кытаанахтык тутуһуллуохтаах.